Yaddaş zəifliyi günümüzdə həm fiziki, həm də psixoloji səbəblərlə bağlı çox geniş yayılan bir problemdir. Yaşla bağlı olan yaddaşın zəifləməsi və ya hər hansısa xəstəliklərin nəticəsi olaraq ortaya çıxan yaddaş problemləri insanların həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə azalda bilər. Bu səbəbdən yaddaşın gücləndirilməsi və onun qorunması ilə bağlı bir çox üsul və yanaşmalar mövcuddur. Yaddaşın gücləndirilməsi üçün müxtəlif qidalar, dərmanlar və təbii metodlardan istifadə edilə bilər. Lakin yaddaş zəifliyinin səbəbləri və qarşısının alınması üsulları hər zaman mövcud vəziyyətdən asılıdır.
Yaddaş Zəifliyinin Səbəbləri
Yaddaş zəifliyi bir çox fərqli səbəbə bağlı olaraq ortaya çıxa bilər. Yaşla bağlı proseslərdən tutmuş, müxtəlif xəstəliklərə, psixoloji və emosional stresslərə qədər bir çox faktor yaddaşın pozulmasına səbəb ola bilər. Bu səbəbləri daha yaxından araşdıraq.
Yaşla Bağlı Yaddaş Zəifliyi
Yaşın artması ilə bədənin və beyin funksiyalarının təbii olaraq dəyişməsi yaddaşın zəifləməsinə səbəb ola bilər. Yaşla bağlı yaddaşın zəifləməsi adətən yaşlı insanlarda daha çox müşahidə olunur. Bu vəziyyət, adətən, beynin neyronlarının müəyyən bir müddət ərzində daha az işləməsi ilə əlaqələndirilir. Bununla yanaşı, beyin hüceyrələrinin yenilənmə prosesinin ləngiməsi və beyin damarlarında meydana gələn dəyişikliklər də yaddaşın zəifləməsinə təsir göstərir. Lakin, bu təbii bir prosesdir və düzgün həyat tərzi ilə bu prosesi yavaşlatmaq mümkündür.
Yaddaşın Pozulmasına Təsir Edən Xəstəliklər
Yaddaş zəifliyi bəzən müxtəlif xəstəliklərdən qaynaqlanır. Alzheimer xəstəliyi, Parkinson xəstəliyi və digər nevroloji pozğunluqlar yaddaşın ciddi şəkildə pozulmasına səbəb ola bilər. Alzheimer xəstəliyi yaddaşın, düşüncə qabiliyyətinin və gündəlik həyatı idarə etmək bacarıqlarının itirilməsi ilə xarakterizə olunur. Parkinson xəstəliyi isə beynin hərəkət mərkəzini təsir edərək yaddaş və motor funksiyalarını poza bilər. Bununla yanaşı, ürək-damar xəstəlikləri, diabet və yüksək təzyiq kimi xəstəliklər də beyində qan dövranını zəiflədir və yaddaş zəifliyinə yol aça bilər.
Psixoloji və Emosional Faktorlar
Yaddaş zəifliyinin bir çox hallarda psixoloji və emosional faktorlarla da əlaqəsi vardır. Stress, narahatlıq, depressiya kimi psixoloji halların yaddaş üzərində ciddi təsirləri olduğu sübut edilmişdir. İnsanlar narahat olduqda, qorxduqda və ya depressiya keçirdikdə beyin onların gündəlik funksiyalarını yerinə yetirməkdə çətinlik çəkir və yaddaş zəifliyinə səbəb ola bilər. Emosional travmalar və psixoloji təzyiqlər də insanların yaddaşını azaldaraq konsentrasiyaları üzərində mənfi təsir göstərə bilər. Bu vəziyyətlərə qarşı müalicə və psixoterapiya müdaxilələri yaddaşın qorunmasına və bərpa olunmasına kömək edə bilər.
Yaddaşı Yaxşılaşdırmaq Üçün Hansı Üsullar Var?
Yaddaşın gücləndirilməsi, beyin funksiyalarını təkmilləşdirmək və yaşla əlaqəli yaddaş itkisini yavaşlatmaq üçün müxtəlif üsullar mövcuddur. Bu üsullar arasında qidalanma, fiziki və zehni fəaliyyətlər, təbii metodlar və dərmanlar önə çıxır. Hər bir üsulun özünə məxsus təsirləri vardır, lakin birgə tətbiq olunduqda yaddaşı effektiv şəkildə gücləndirmək mümkündür.
Yaddaş Gücləndirici Qidalar
Yaddaşı yaxşılaşdırmaq və beyinin fəaliyyətini artırmaq üçün bəzi qidalar son dərəcə faydalıdır. Beyin sağlamlığı üçün vacib olan bəzi qidalar yüksək miqdarda antioksidantlar, vitaminlər, minerallar və omega-3 yağ turşuları ehtiva edir.
- Yüksək Omega-3 Tərkibli Balıqlar: Somon, tuna, sardina kimi balıqlar beyin funksiyalarını gücləndirən omega-3 yağ turşuları ilə zəngindir. Bu maddə beyinin daha yaxşı işləməsinə kömək edir və yaddaşı artırır.
- Qoz və Badam: Qoz və badam da beyin üçün çox faydalıdır. Onlar E vitamini və antioksidantlarla zəngindir, bu da beyinin hüceyrələrini qoruyaraq yaddaşın güclənməsinə kömək edir.
- Yerkökü və Göyərtilər: Yerkökü, ispanaq, kələm kimi göyərtilər vitaminlər və minerallar baxımından zəngindir. Xüsusilə A və C vitamini beyin funksiyalarını qoruyur və yaddaşın yaxşılaşmasına kömək edir.
- Berries (Meşə Meyvələri): Çiyələk, yaban mersini kimi meyvələr beyindəki sinir hüceyrələrini qorumağa kömək edən antioksidantlarla zəngindir və yaddaşı gücləndirir.
- Yulaf və Qara Çörək: Yulaf və tam buğda çörəyi, beyinə enerji verən və konsentrasiyanı artıran karbohidratlarla zəngindir.
Yaddaşın Təbii Metodlarla Gücləndirilməsi
Yaddaşı təbii metodlarla gücləndirmək beyin sağlığı üçün müsbət nəticələr verə bilər. Bəzi təbii metodlar həm zehni, həm də fiziki sağlamlığı dəstəkləyir, yaddaşın güclənməsinə kömək edir.
- Meditasiya və Zehni Yavaşlatma: Gündəlik meditasiya beyin hüceyrələrini yeniləyir, stressi azaldır və yaddaşı gücləndirir. Meditasiya zehni yavaşlatmağa və rahatlaşdırmağa kömək edir, bu da uzun müddətli yaddaşın yaxşılaşdırılmasına gətirib çıxarır.
- Fiziki Aktivlik: Hərəkət etməklə beyində qan dövranı yaxşılaşır, bu da beynin daha yaxşı işləməsinə səbəb olur. Hər gün ən az 30 dəqiqəlik idman etmək beyin funksiyalarını artırır və yaddaşın güclənməsini dəstəkləyir.
- Yuxu Keyfiyyətinin Yaxşılaşdırılması: Yaxşı və kafi yuxu beynin məlumatları işləməsinə və yaddaşı saxlamasına kömək edir. Gündəlik 7-8 saat yuxu almaq beyin üçün çox önəmlidir.
- Zehni Yüksəldici Fəaliyyətlər: Kitab oxumaq, yeni bir dil öyrənmək, puzzle və oyunlar oynamaq kimi zehni məşğələlər beyin hüceyrələrinin aktivliyini artırır və yaddaşın təkmilləşməsinə kömək edir.
Yaddaş Üçün Dərmanlar və Vitaminlər
Bəzi dərmanlar və vitaminlər yaddaşın yaxşılaşdırılması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bununla belə, bu cür məhsulların istifadəsi əvvəlcə bir həkimlə məsləhətləşməyi tələb edir.
- Ginkgo Biloba: Bu bitki dərmanı qan dövranını artırır və beyin hüceyrələrinin oksigenlə təmin olunmasına kömək edir. Bir çox araşdırmalar Ginkgo bilobanın yaddaşın yaxşılaşdırılması və beyin sağlamlığının qorunmasına kömək etdiyini göstərir.
- B12 Vitamini: Yaddaşın yaxşılaşdırılması üçün vacib olan bir başqa vitamin isə B12-dir. Bu vitaminin çatışmazlığı yaddaş itkisinə və konsentrasiyada çətinliklərə səbəb ola bilər. B12 vitamini həmçinin beyin funksiyalarını gücləndirir.
- Omega-3 Yağ Turşuları: Bu yağ turşuları yalnız qida vasitəsilə deyil, həm də əlavələr vasitəsilə alınan zaman yaddaşın yaxşılaşdırılmasında çox faydalıdır. Omega-3 beyin hüceyrələrinin fəaliyyətini artırır və yaddaşın qorunmasına kömək edir.
- Rhodiola Rosea (Artıq Qablaşdırılmış Bitki): Rhodiola rosea stressi azaldır və əqli fəaliyyətin yaxşılaşdırılmasına kömək edir. Araşdırmalar göstərir ki, bu bitki həm yaddaşın yaxşılaşdırılmasına, həm də ümumi beyin sağlamlığının qorunmasına təsir edir.
Bu üsulların hər biri yaddaşın güclənməsi və qorunması üçün çox vacibdir. Lakin unutmayın ki, bu metodları düzgün tətbiq etmək və mütəmadi olaraq izləmək yaddaşın sağlamlığını qorumaq üçün ən təsirli yoldur.
Uşaqlarda Yaddaş Zəifliyi
Uşaqlarda yaddaş zəifliyi onların inkişafı və təhsili üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Yaddaş problemi ilə üzləşən uşaqlar dərslərində çətinliklər yaşayır, məktəbə getməkdə maraqsız ola bilərlər. Bu səbəbdən, uşaqlarda yaddaş zəifliyinin müəyyən edilməsi və düzgün yanaşmalarla müalicə olunması çox vacibdir. Uşaqlarda yaddaş zəifliyinin səbəbləri müxtəlif ola bilər və bu səbəblərin hər biri üçün uyğun müalicə üsulları mövcuddur.
Uşaqlarda Yaddaşın Zəifləməsinin Əlamətləri
Uşaqlarda yaddaşın zəifləməsinin müxtəlif əlamətləri mövcuddur. Bu əlamətlər valideynlər və müəllimlər tərəfindən tez bir zamanda fərq edilə bilər və uşağın inkişafını izləməkdə vacib rol oynayır.
- Yaddaş Problemləri: Uşaqlar gündəlik həyatda kiçik məlumatları unuda bilərlər, məsələn, günün əvvəlində etdikləri şeyləri unutmaq və ya dərslərdə öyrəndikləri mövzuları xatırlamamağa başlamaq. Bu yaddaşın zəif olduğunu göstərən bir əlamət ola bilər.
- Dərslərdə Çətinliklər: Yaddaş zəifliyi, uşağın dərs hazırlığına mənfi təsir göstərə bilər. Uşaq əvvəlki mövzuları təkrarlamaqda çətinlik çəkə bilər və bu da dərs fəaliyyətlərinə mane ola bilər.
- Diqqət Problemləri: Yaddaş zəifliyindən əziyyət çəkən uşaqlar diqqətini bir mövzuya cəmləməkdə çətinlik çəkə bilərlər. Bu onların dərslərdə və digər fəaliyyətlərdə irəliləmələrinə mane ola bilər.
- Özünə Güvən Azalması: Yaddaş zəifliyi uşağın özünə güvənini azaldar. Bu uşağın öz bacarıqlarına inamsızlığına və həyatda qarşılaşdığı çətinliklərə qarşı qeyri-müəyyənliyə səbəb ola bilər.
- Emosional Çətinliklər: Yaddaş problemi yaşayan uşaqlar, məktəb və sosial həyatlarında çətinliklər yaşadıqları üçün depressiya, narahatlıq və digər emosional problemlərlə də qarşılaşa bilərlər.
Uşaqlar üçün Yaddaş Gücləndirici Dərmanlar
Uşaqlarda yaddaş zəifliyinin müalicəsi üçün istifadə oluna bilən bir neçə dərman və əlavələr mövcuddur. Lakin dərmanların istifadəsi yalnız bir həkim tərəfindən tövsiyə edilməlidir. Aşağıda uşaqlarda yaddaşın gücləndirilməsi üçün istifadə olunan bəzi dərman və əlavələr verilmişdir:
- Ginkgo Biloba: Bu bitki əlavəsi qan dövranını artırır və beyinə gedən oksigen miqdarını yaxşılaşdırır. Ginkgo biloba, yaddaşı gücləndirməyə və uşaqlarda zehni inkişafı artırmağa kömək edə bilər.
- B12 və B6 Vitaminləri: Bu vitaminlər uşaqlarda sinir sistemi və beyin funksiyalarını yaxşılaşdırmağa kömək edir. B12 və B6 vitaminlərinin çatışmazlığı, yaddaş problemlərinə səbəb ola bilər. Uşaqlar üçün bu vitaminlər dərman şəklində də mövcuddur.
- Omega-3 Yağ Turşuları: Omega-3 yağ turşuları beyin funksiyalarını yaxşılaşdıran və yaddaşı artıran əsas maddələrdir. Somon balığı, qoz, və çia toxumları omega-3 yağ turşuları ilə zəngindir, həm də əlavələr şəklində də mövcuddur.
- Rhodiola Rosea: Rhodiola rosea uşaqlarda zehni yorğunluğu azaldaraq onların diqqətini artırmağa kömək edə bilər. Bu bitki dərmanı stressi azaltmaq və yaddaşı gücləndirmək üçün istifadə olunur.
- L-Theanine: L-Theanine uşaqlarda diqqəti artıran və yaddaşı yaxşılaşdıran bir amin turşusudur. Bu uşaqların sinir sistemini sakitləşdirərək zehni fəaliyyəti yaxşılaşdırır.
Uşaqlarda Yaddaş Zəifliyini Aradan Qaldırmaq üçün Tədbirlər
Uşaqlarda yaddaş zəifliyinin qarşısını almaq və mövcud problemləri aradan qaldırmaq üçün bir neçə təbii metod və həyat tərzi dəyişikliyi tətbiq oluna bilər.
- Sağlam Qidalanma: Yaddaşın gücləndirilməsi üçün uşaqların düzgün qidalanması çox önəmlidir. Omega-3 yağ turşuları, vitaminlər (xüsusən B və C vitamini), proteinlər və antioksidantlarla zəngin qidalar uşaqların beyin inkişafına müsbət təsir edir. Təzə meyvələr, tərəvəzlər, balıqlar və qoz kimi qidalar uşaqların yaddaşını gücləndirə bilər.
- Fiziki Aktivlik: Hərəkət etmək beyində qan dövranını artırır və yaddaşın yaxşılaşmasına kömək edir. Uşaqların hər gün fiziki fəaliyyətlə məşğul olmaları həm bədən sağlamlığı, həm də yaddaşları üçün faydalıdır.
- Yaxşı Yuxu: Yaxşı və kafi yuxu beyin hüceyrələrinin yenilənməsinə və yaddaşın yaxşılaşmasına kömək edir. Uşaqların gündəlik olaraq ən azı 8 saat yuxu almaları onların yaddaş və ümumi sağlamlığı üçün vacibdir.
- Zehni Aktivliklər: Uşaqların beyin fəaliyyətlərini gücləndirmək üçün onları zehni məşğələlərə cəlb etmək vacibdir. Kitab oxumaq, tapmacalar həll etmək, yeni bir dil öyrənmək və ya intellektual oyunlar oynamaq uşaqların yaddaşını yaxşılaşdıran fəaliyyətlərdəndir.
- Stressin Azaldılması: Uşaqların həyatlarında stressi azaldaraq yaddaş və diqqət problemlərini yüngülləşdirmək mümkündür. Meditasiya, yoga, nəfəs alqoritmaları və digər rahatlama üsulları uşaqlarda zehni dinclik təmin edə bilər.
Uşaqlarda yaddaş zəifliyi vaxtında müalicə edildikdə və düzgün yanaşmalarla idarə olunduqda yaxşılaşa bilər. Bu səbəbdən, valideynlərin və müəllimlərin uşaqların yaddaşını izləmələri və ehtiyac olduqda həkimə müraciət etmələri çox vacibdir. Yaddaşın gücləndirilməsi üçün təbii üsullar və düzgün dərman istifadəsi uşaqlarda diqqəti artırmağa, dərslərdə uğur əldə etməyə və ümumi inkişaflarına müsbət təsir edəcəkdir.
Alzheimer Xəstəliyi və Yaddaş Zəifliyi
Alzheimer xəstəliyi beynin funksiyalarını pisləşdirən və zamanla yaddaşın ciddi şəkildə zəifləməsinə səbəb olan bir nevroloji xəstəlikdir. Bu xəstəlik əksər hallarda yaşlı insanlarda müşahidə olunur və uzun müddət davam edən yaddaş problemləri ilə əlaqələndirilir. Alzheimer xəstəliyi ilə bağlı yaddaş zəifliyi təkcə yaşlılarda deyil, bəzən erkən yaşlarda da özünü göstərə bilər. Bu yazıda Alzheimer xəstəliyinin əlamətləri, yaddaşın necə zəiflədiyi və bu xəstəliklə mübarizə aparmaq üçün yaddaşı gücləndirən tədbirlər haqqında ətraflı məlumat verəcəyik.
Alzheimer Xəstəliyinin Əlamətləri
Alzheimer xəstəliyi beyin hüceyrələrinin zədələnməsi nəticəsində baş verir və ilk növbədə yaddaşla bağlı çətinliklərlə özünü göstərir. Xəstəliyin ilkin əlamətləri yüngül ola bilər, lakin zamanla bu əlamətlər daha da pisləşir. Alzheimer xəstəliyinin ən çox rastlanan əlamətləri aşağıdakılardır:
- Yaddaşın Zəifləməsi: Alzheimer xəstəliyinin ilk əlaməti adətən qısa müddətli yaddaşın zəifləməsi olur. İnsanlar əvvəllər yadda saxladıqları məlumatları unuda bilərlər. Məsələn, bir neçə saat əvvəl nə etdiklərini və ya kiminlə danışdıqlarını unutmaq kimi hallar baş verə bilər.
- Hesablama və Məlumatları Yadda Saxlama Problemləri: Alzheimer xəstəliyi olan şəxslər gündəlik işlərini yerinə yetirməkdə çətinlik çəkə bilərlər. Məsələn, ödəmələr etmək, tarixləri yadda saxlamaq və ya gündəlik tapşırıqları yerinə yetirmək üçün lazım olan məlumatları əldə etməkdə çətinlik çəkərlər.
- Hisslərdə və Davranışlarda Dəyişikliklər: Alzheimer xəstəliyi insanların emosional vəziyyətlərini və davranışlarını dəyişdirə bilər. Onlar əsəbi, narahat və ya depressiyaya düşə bilərlər. Həmçinin, sosial əlaqələrdən çəkinmək və yaxınlarına qarşı təcavüzkar davranışlar göstərmək də Alzheimer xəstəliyinin əlamətləri arasında yer ala bilər.
- Məkan və Zaman Anlayışının Zəifləməsi: Alzheimer xəstəliyi olan şəxslər harada olduqlarını və hansı gün olduğunu unuda bilərlər. Həmçinin, müəyyən bir yerə necə gedəcəklərini xatırlamamaq da tez-tez qarşılaşılan bir əlamətdir.
- Əşya və Məhsulların Unudulması: Alzheimer xəstəliyi olan şəxslər gündəlik istifadə etdikləri əşyaları unuda bilərlər və onları qeyri-adi yerlərdə tapmaq mümkündür. Məsələn, eyvanda açarları və ya paltarları unudub tapmaq.
Alzheimer Xəstəliyində Yaddaş Zəifliyinin İrəliləyən Fəaliyyəti
Alzheimer xəstəliyində yaddaş zəifliyi zamanla irəliləyir. Başlanğıcda xəstəlik yüngül yaddaş problemləri ilə başlayır, lakin xəstəliyin irəlilədikcə yaddaşın daha da pisləşdiyi müşahidə edilir. Yaddaş zəifliyinin irəliləməsi mərhələləri belədir:
- Erkən Mərhələ: Xəstəliyin başlanğıcında Alzheimer xəstəliyinə sahib insanlar yalnız qısa müddətli yaddaş problemləri yaşayırlar. Həmçinin, gündəlik fəaliyyətlərdə çətinliklər yaşanmaya bilər, ancaq bəzən unudulan kiçik məlumatlar olur.
- Orta Mərhələ: Xəstəliyin orta mərhələsində Alzheimer xəstəliyinin təsiri daha aydın olur. Xəstələr qısa müddətli yaddaş problemi ilə yanaşı, gündəlik fəaliyyətlərini yerinə yetirməkdə çətinlik çəkə bilərlər. Məsələn, özlərini və ya yaxınlarını tanımada çətinlik yaşaya bilərlər. Həmçinin, məkan və zaman anlayışları zəifləyir.
- Gec Mərhələ: Alzheimer xəstəliyinin son mərhələsində, yaddaş zəifliyi və beyin funksiyalarının itməsi daha da irəliləyir. Xəstə daha çox köməyə ehtiyac duyur və öz müstəqil fəaliyyətlərini yerinə yetirməkdə çətinlik çəkir. Ümumiyyətlə, şəxsi qulluq və diqqət tələb olunur.
- Fiziki və Emosional Zərər: Alzheimer xəstəliyinin ən son mərhələlərində xəstə çox sayda fiziki və emosional pozulmalarla üzləşə bilər. Bu, nəinki yaddaşın itirilməsini, həmçinin motor bacarıqlarının zəifləməsini, müstəqil həyat sürmə qabiliyyətinin itməsini və gündəlik həyatda çoxsaylı yardıma ehtiyac duymağı əhatə edir.
Alzheimer ilə Mübarizə Üçün Yaddaşı Gücləndirən Tədbirlər
Alzheimer xəstəliyinin qarşısını almaq və müalicə etmək hələ də çətin olsa da, bəzi tədbirlər yaddaşın gücləndirilməsinə kömək edə bilər. Alzheimer xəstəliyini idarə etmək üçün aşağıdakı üsulları tətbiq etmək faydalıdır:
- Sağlam Pəhriz: Yaddaşın gücləndirilməsi üçün pəhriz çox önəmlidir. Omega-3 yağ turşuları ilə zəngin qidalar (məsələn, balıq, qoz) beyindəki əlaqələri gücləndirə bilər. Həmçinin, antioksidantlarla zəngin qidalar (məsələn, meyvələr, tərəvəzlər) Alzheimer xəstəliyinə qarşı müdafiə mexanizması kimi işləyir.
- Fiziki Fəaliyyətlər: Düzenli fiziki məşqlər beynin qan dövranını yaxşılaşdırmağa və yaddaşı gücləndirməyə kömək edir. Həftədə ən azı üç dəfə fiziki fəaliyyətlə məşğul olmaq Alzheimer xəstəliyinə qarşı qoruyucu rol oynaya bilər.
- Zehni Məşğələlər: Beyni daim məşq etdirmək Alzheimer xəstəliyinin təsirini azalda bilər. Kitab oxumaq, puzzle həll etmək, yeni bir dil öyrənmək və ya zehni oyunlar oynamaq beynin fəaliyyətini artırır və yaddaşın yaxşılaşmasına kömək edir.
- Sosial Əlaqələr: Sosial fəaliyyətdə olmaq və yaxınlarla əlaqə qurmaq, emosional dəstək vermək Alzheimer xəstəliyinin irəliləməsini ləngidə bilər. Sosial qarşılıqlı əlaqələr beyin funksiyalarını aktiv saxlayır.
- Yuxu və Stressin İdarə Edilməsi: Yuxu çatışmazlığı və yüksək stress Alzheimer xəstəliyinin irəliləməsini sürətləndirə bilər. Yaxşı yuxu rejimi və stressin idarə edilməsi yaddaşın yaxşılaşmasına və beyin funksiyalarının qorunmasına kömək edə bilər.
- Dərmanlar və Vitaminlər: Alzheimer xəstəliyini müalicə edən bəzi dərmanlar mövcuddur. Bu dərmanlar yaddaşı yaxşılaşdırmaq və xəstəliyin irəliləməsini ləngitmək məqsədilə istifadə olunur. Həmçinin, vitaminlər və əlavə maddələr (məsələn, B12 vitamini, ginkgo biloba) Alzheimer xəstəliyi ilə mübarizədə faydalı ola bilər.
Alzheimer xəstəliyi ilə mübarizə etmək və yaddaşı gücləndirmək üçün bu tədbirlər həmçinin, xəstəliyi olan şəxslərin gündəlik həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmağa kömək edə bilər. Lakin, Alzheimer xəstəliyinin müalicəsi və idarə edilməsi həkimlər tərəfindən nəzarət altında olmalıdır.