Çölyak xəstəliyi son illərdə həm uşaq, həm də böyüklər arasında artan narahatlıqlardan biri kimi diqqət çəkir. Bu autoimmun xəstəlik qida məhsullarında olan qlütenə qarşı allergiya və intolerans səbəbindən bağırsaqlarda iltihab və zədələnmələrə yol açır. Çölyak nədir, hansı hallarda yaranır və ən əsası, çölyak xəstəliyi diaqnozu necə qoyulur sualları getdikcə daha çox insanın gündəminə daxil olur.
Bu yazıda çölyak xəstəliyinin əlamətləri, çölyak xəstəliyinin müalicəsi, həmçinin qlütensiz həyat tərzinin necə qurulmasından bəhs ediləcək. Əgər siz və ya yaxınlarınızda çölyak xəstəliyi şübhəsi varsa və çölyak xəstəliyi necə aşkarlanır, çölyak xəstəliyinə nə səbəb olur, çölyak xəstəliyi irsidir? kimi suallar sizi narahat edirsə, bu məqalə sizin üçün faydalı olacaq.
Burada siz həmçinin çölyak xəstələri üçün qida siyahısı, çölyak xəstələri üçün reseptlər ilə bağlı da faydalı məlumatlar əldə edəcəksiniz. Çölyak və arıqlama, çölyak xəstəliyində qarın ağrısı, çölyak xəstəliyi və psixoloji təsirlər kimi həyat keyfiyyətinə təsir edən məqamları da burada əhatəli şəkildə tapacaqsınız. Oxumağa davam edin – çölyak xəstəliyi haqqında məlumat almaq üçün ən doğru yerdəsiniz!
Çölyak xəstəliyi nədir və necə yaranır?
Çölyak xəstəliyi bağırsaqların qida maddələrini düzgün mənimsəyə bilməməsi ilə nəticələnən autoimmun pozuntu olaraq qəbul edilir. Bu xəstəlik qlüten qəbul olunduqda immun sisteminin nazik bağırsaq divarına hücum etməsi ilə ortaya çıxır. Nəticədə villi adlanan barmaqvari çıxıntılar zədələnir və orqanizm qidaları lazımınca sovura bilmir. Aşağıda çölyak xəstəliyinin əsas yaranma səbəbləri barədə geniş şəkildə bəhs olunur.
1. İmmunitet sisteminin anormal reaksiyası
Çölyak xəstəliyi orqanizmin zərərsiz maddə olan qlüteni təhlükə kimi qəbul etməsi ilə başlayır. Bu halda immun sistem qlüteni hücum hədəfinə çevirir və bağırsaq toxumasına qarşı antikorlar istehsal edir. Bu antikorlar bağırsaqda yerləşən xovları zədələyərək onların funksiyasını pozur. Bağırsaq sağlamlığı bu səbəbdən ciddi şəkildə pozulur və malabsorbsiya baş verir. Bu zədələnmələr nəticəsində dəmir, fol turşusu, kalsium və digər vacib maddələr orqanizm tərəfindən sovrulmur. Bu səbəblə çölyak xəstəliyi və dəmir çatışmazlığı tez-tez bir yerdə müşahidə olunur. Orqanizmin daimi iltihab vəziyyətində olması isə ümumi həzm sistemi xəstəlikləri riskini artırır. Bəzi hallarda çölyak xəstəliyi və dəri problemləri də bu immun reaksiya nəticəsində ortaya çıxır. İmmun sistemin bu cür anormal fəaliyyəti autoimmun xəstəliklər sırasına daxildir. Xəstəliyin gedişi zamanı immun hücum təkcə bağırsaqlarla məhdudlaşmır, digər orqanlara da təsir edə bilər. Bu səbəblə çölyak xəstəliyi mütəxəssisi ilə mütəmadi əlaqə vacibdir. Bu reaksiya qlütenin zərərləri ilə bağlı ən mühüm sübutlardan biridir.
2. Genetik meyillilik
Çölyak xəstəliyi genetik meyilli insanlarda daha yüksək risklə ortaya çıxır. Bu xəstəliyin formalaşmasında HLA-DQ2 və HLA-DQ8 genləri əhəmiyyətli rol oynayır. Bu genləri daşıyan şəxslərdə qlütenə qarşı allergiya və immun reaksiya ehtimalı artır. Çölyak xəstəliyinin səbəbləri arasında ən sabit olan amil məhz genetik meyildir. Birinci dərəcəli qohumlarında çölyak olan şəxslərdə risk 10 dəfə çoxdur. Buna görə də çölyak xəstəliyi diaqnozu bu ailələrdə daha erkən qoyula bilir. Genetik faktorların təsiri yalnız xəstəliyin başlanğıcında deyil, həm də gedişatında özünü göstərir. Genetik həssaslıq olan şəxslər çölyak xəstəliyi testi və skrininq prosedurlarından keçməlidir. Bu yanaşma xəstəliyin erkən aşkarlanmasına və çölyak xəstəliyinin erkən əlamətləri ilə mübarizəyə imkan verir. Riskli ailələrdə çölyak xəstəliyi ilə yaşamaq daha çox nəzarət və pəhriz tələb edir.
3. Ətraf mühit faktorları
Çölyak xəstəliyi təkcə genetik və immun səbəblərlə deyil, həm də ətraf mühitin təsiri ilə inkişaf edə bilər. Xüsusilə uşaq yaşlarında keçirilən bağırsaq infeksiyaları xəstəliyin yaranmasına zəmin yarada bilər. Eyni zamanda, qlütenə erkən məruz qalma, hamiləlik, doğuş, emosional stress və viral infeksiyalar da çölyakı aktivləşdirə bilər. Bu amillər immun sistemin balansını poza və qlütensiz pəhriz ehtiyacını artıran dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Ətraf mühitin bu rolu bəzi hallarda çölyak olmayan qlüten həssaslığı ilə qarışdırıla bilər. Məhz bu səbəblə intolerans və çölyak fərqi mövzusu da tibbi təhlillərdə mühüm yer tutur. Bu faktorlar olmadan genetik meyil təkbaşına xəstəliyin başlanmasına səbəb olmaya bilər. Yəni çölyak xəstəliyi üçün analizlər yalnız genetik deyil, klinik faktorlarla da dəstəklənməlidir. Ətraf mühitin təsiri ilə yaranan çölyak simptomları daha gec aşkar edilə bilər. Bu vəziyyət çölyak xəstəliyinin diaqnozu necə qoyulur sualını da çətinləşdirir. Çölyak xəstəliyinin müalicəsi ilə bağlı tədbirlərin düzgün seçilməsi üçün bu faktorların analizi vacibdir.
4. Qlütenə qarşı həssaslıq
Çölyak xəstəliyi ilə oxşar simptomlara səbəb olan, lakin tibbi testlərlə tam sübut olunmayan hallar da mövcuddur. Bu vəziyyətə çölyak olmayan qlüten həssaslığı deyilir və getdikcə daha çox insanda rast gəlinir. Həmin şəxslər çölyak xəstəliyi üçün analizlər verdikdə nəticələr mənfi çıxır və nazik bağırsaq biopsiyası da zədələnmə göstərmir. Buna baxmayaraq, onlar qarın ağrısı, şişkinlik, yorğunluq və baş ağrısı kimi simptomlarla qarşılaşırlar. Qlütenin qəbulu zamanı bədəndə müəyyən immun və neyroloji reaksiyalar baş verir, bu da çölyak xəstəliyi ilə oxşar klinik mənzərə yaradır. Qlütensiz pəhriz tətbiq edildikdə bu şəxslərin vəziyyətində yaxşılaşma müşahidə edilir. Bu hal bəzi hallarda intolerans və çölyak fərqi mövzusunu gündəmə gətirir və qarışıqlığa səbəb olur. Bəzi mütəxəssislər bu həssaslığı həzm sistemi xəstəlikləri və bağırsaq mikroflorasının pozulması ilə əlaqələndirirlər. Bu qrupda olan insanlar bəzən çölyak xəstəliyinin səbəbləri ilə bağlı yanlış istiqamətlərdə müalicə olunur. Halbuki bu vəziyyət qlütenin zərərləri və fərdi qida reaksiyalarının daha dərindən təhlilini tələb edir. Qlütenə qarşı bu tip həssaslıq əhalinin təxminən 5-10 faizində müşahidə oluna bilər. Nəticə etibarilə, çölyak xəstəliyi diaqnozu olmayan, lakin qlütenə mənfi reaksiya verən şəxslər də bu problemlə ciddi şəkildə qarşılaşa bilər.
Çölyak xəstəliyinin əsas əlamətləri hansılardır?
Çölyak xəstəliyi insanlarda qida qəbulundan sonra fərqli və çoxşaxəli simptomlarla ortaya çıxa bilən autoimmun xəstəlik növüdür. Əlamətlər bəzən yalnız həzm sistemindəki problemlərlə məhdudlaşmır, həm də dəri, sinir sistemi və sümük toxuması kimi sahələrə təsir edə bilər. Uşaqlarda və böyüklərdə görülən simptomlar fərqli ola bilər və bu dəyişkənlik tez-tez diaqnozu çətinləşdirir. Aşağıda çölyak xəstəliyinin əlamətləri qrup şəkildə sadalanmışdır:
Uşaqlarda görülə biləcək əlamətlər:
- Uzunmüddətli və ya xroniki ishal
- Qusma və ürəkbulanma
- Qarında şişkinlik və qaz
- Böyümə geriliyi və çəki artımının dayanması
- Əsəbilik və davranış dəyişiklikləri
- İştahsızlıq və zəiflik
- DEHB (Diqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik)
- Diş minasında problemlər
- Sümük və oynaq ağrıları
- Yuxusuzluq və yuxu rejiminin pozulması
- Əllərdə və ayaqlarda uyuşma
- İmmunitetin zəifləməsi
- Konsentrasiya pozuntusu
Böyüklərdə müşahidə olunan simptomlar:
- Qarın ağrısı, şişkinlik və həzmsizlik
- Xroniki ishal və ya əksinə, qəbizlik
- Dəmir çatışmazlığına bağlı anemiya
- Yorğunluq və halsızlıq
- Kilo itkisi və əzələ zəifliyi
- Baş ağrısı və migren
- Sümük əriməsi (osteoporoz) və sümük ağrıları
- Ağızda yaralar və ağız qoxusu
- Qaşınan və səpgili dəri (dermatit herpetiformis)
- Menstruasiya nizamsızlığı və sonsuzluq
- Əhval dəyişkənliyi, narahatlıq və depressiya
- Sinir sistemi pozuntuları (uyuşma, tarazlıq problemi, nevropatiya)
- Qaraciyər fermentlərinin yüksəlməsi
Çölyak xəstəliyi necə diaqnoz edilir?
Çölyak xəstəliyi klinik əlamətlərə əsasən şübhə doğurduqda, bir neçə mərhələli test və analizlərlə dəqiqləşdirilə bilər. Diaqnostika prosesində məqsəd qlütenə qarşı immun reaksiyanı və bağırsaq toxumasında baş verən dəyişiklikləri aşkar etməkdir. Həkimlər bu məqsədlə qan testləri, genetik analizlər və zərurət olduqda endoskopik prosedurlar həyata keçirirlər. Aşağıda çölyak xəstəliyinin diaqnostik mərhələləri haqqında ətraflı məlumat verilmişdir.
1. Seroloji testlər
Çölyak xəstəliyi şübhəsi olduqda ilk addım olaraq seroloji testlər həyata keçirilir. Bu testlər qanda qlütenə qarşı yaranan antikorların miqdarını ölçməklə immun reaksiyanın olub-olmadığını müəyyənləşdirir. Ən çox istifadə olunan testlərə anti-transqlutaminaza (tTG-IgA) və endomysial antikorları (EMA) daxildir. Bu göstəricilər yüksəldikdə, bədəndə qlütenə qarşı həddindən artıq immun aktivlik olduğunu göstərir. Həmçinin deamidated gliadin peptide (DGP) antikorları da bəzi hallarda əlavə məlumat verir. Seroloji testlər xüsusilə qlütenli pəhriz zamanı daha doğru nəticələr verir. Bu səbəbdən qlütensiz pəhrizə başlamadan əvvəl testlərin aparılması tövsiyə olunur. Əks halda, antikor səviyyələri aşağı düşə və yanlış mənfi nəticələr ortaya çıxa bilər. Testlər əsasən çölyak xəstəliyinin erkən diaqnozu üçün əlverişlidir. Ancaq təkcə seroloji nəticələr əsasında diaqnoz qoymaq risklidir. Çünki bəzi hallarda aşağı səviyyəli antikorlarla da xəstəlik aktiv ola bilər. Bu səbəblə biopsiya və görüntüləmə mərhələsinə keçid vacib hesab olunur. Seroloji testlər həm də çölyak xəstəliyi ilə yaşamaq prosesində müntəzəm monitorinq məqsədi ilə istifadə edilə bilər.
2. Genetik analizlər
Çölyak xəstəliyi diaqnozunda bəzən genetik testlər də əlavə dəstək kimi istifadə olunur. Bu testlər insanın HLA-DQ2 və HLA-DQ8 adlı genetik markerlərə malik olub olmadığını müəyyənləşdirir. Bu genlər çölyak xəstələrinin təxminən 95%-ində rast gəlinir. Yəni bu genləri daşımayan bir şəxsin çölyak xəstəliyi riski olduqca aşağıdır. Genetik testlər xüsusilə seroloji nəticələr qeyri-müəyyən olduqda, ya da biopsiya mümkün olmadıqda faydalıdır. Ailəsində çölyak olan şəxslərdə bu analizlərin aparılması risk qrupunun müəyyənləşdirilməsi baxımından da əhəmiyyətlidir. Bununla yanaşı, genetik testlər çölyak olmayan qlüten həssaslığı ilə xəstəliyin fərqləndirilməsi üçün də istifadə oluna bilər. Genetik analiz nəticələri ömürlük dəyişmədiyindən, bir dəfə aparılması kifayətdir. Bu testlər xəstəliyi təsdiqləmək üçün kifayət deyil, lakin inkar etmək üçün güclü vasitədir. Çölyak xəstəliyinin səbəbləri arasında genetik meyilliliyin əhəmiyyətini nəzərə alsaq, bu mərhələ mühüm rol oynayır. Xüsusilə uşaqlarda erkən diaqnoz üçün tövsiyə olunur.
3. Endoskopiya və biopsiya
Çölyak xəstəliyi diaqnozunda biopsiya ən qəti və etibarlı üsullardan biridir. Bu prosedur zamanı endoskopiya cihazı ilə nazik bağırsağın daxili səthi vizual olaraq yoxlanılır. Həkim bağırsaq divarından toxuma nümunəsi götürərək mikroskop altında araşdırır. Əsas məqsəd villi çıxıntılarının zədələnmə səviyyəsini və bağırsaq mukozasının vəziyyətini qiymətləndirməkdir. Biopsiyada villi düzləşməsi və limfosit artımı aşkarlanarsa, bu çölyak xəstəliyinin güclü sübutu sayılır. Endoskopiya adətən seroloji testlərin nəticələri müsbət olduqda aparılır. Bəzi hallarda xəstədə heç bir klinik əlamət olmasa da, biopsiyada xəstəlik təsdiqlənə bilər. Xüsusilə səssiz çölyak tipində bu üsul çox faydalıdır. Prosedurun düzgün nəticə verməsi üçün xəstə əvvəlcədən qlütenli pəhriz saxlamalıdır. Əgər pəhrizdən qlüten çıxarılıbsa, bağırsaq toxuması normallaşa bilər və yanlış mənfi nəticə alınar. Bu baxımdan çölyak xəstəliyi üçün düzgün test vaxtı olduqca vacibdir. Biopsiya nəticələri ilə yanaşı klinik məlumatlar və seroloji göstəricilər birlikdə qiymətləndirilməlidir.
Çölyak xəstəliyinin müalicəsi və pəhriz planı
Çölyak xəstəliyi bağırsaq divarına zərər verən və orqanizmin qida maddələrini sovura bilməməsi ilə nəticələnən qlütenə qarşı autoimmun reaksiya ilə xarakterizə olunur. Bu xəstəliyin bu gün üçün müalicəsi yoxdur, lakin qlütensiz pəhriz tətbiq etməklə əlamətlər tamamilə aradan qalxa və bağırsaq bərpa oluna bilər. Düzgün qidalanma planı ilə çölyak xəstəliyinin simptomları xeyli azalır və həyat keyfiyyəti yüksəlir. Aşağıda bu prosesin əsas mərhələlərindən ətraflı bəhs edilir.
Çölyak xəstələri nə yeyə bilər?
Çölyak xəstəliyi olan şəxslər üçün aşağıdakı qlütensiz qidalar tövsiyə olunur:
✅ Meyvələr və tərəvəzlər
✅ Ağ düyü
✅ Şirin qarğıdalı
✅ Qarabaşaq yarması
✅ Kartof və kartof unu
✅ Soya və soya məhsulları
✅ Mərcimək, lobya, noxud
✅ Qoz, fındıq, badam, fıstıq
✅ Bitki yağları (zeytun, günəbaxan, kətan toxumu yağı və s.)
✅ Təbii qatıq, kefir, süd (laktoza dözümsüzlük yoxdursa)
✅ Sirkə (tərkibi yoxlanılmalıdır), nar şirəsi, boza
✅ Qlütensiz etiketli məhsullar (düyü unu, qarğıdalı unu və s.)
✅ Yumurta və təmiz ət məhsulları (emal olunmamış)
Çölyak xəstələri nə yeyə bilməz?
Çölyak xəstəliyi olan şəxslər üçün aşağıdakı qlütenli qidalardan uzaq durmaq vacibdir:
- Buğda, arpa, çovdar
- Bulqur, irmik, kuskus
- Çörək, lavaş, simit, pita
- Makaron, əriştə, vermicelli
- Biskvit, tort, keks, pancake, unlu şirniyyatlar
- Hazır çipslər, krakerlər
- Ketçup, mayonez, hazır souslar və şorbalar
- Emal olunmuş ət məhsulları (kolbasa, salam, sosiska və s.)
- Qutulu ət suyu, konserv yeməklər
- Səməni və arpa əsaslı içkilər (pivə və s.)
- Bəzi saqqız növləri, bəzi sirkələr
- Soslu və qovrulmuş qoz-fındıq qarışıqları
- Hazır küftə, toyuq və paket şorbalar
Çölyak xəstələri üçün qlütensiz çörək resepti
Çölyak xəstələri üçün hazırlanmış bu çörək resepti həm asandır, həm də təhlükəsiz şəkildə gündəlik istifadəyə uyğundur. Qarışıqda qarğıdalı unu, düyü unu və noxud unu istifadə oluna bilər, istəyə görə yalnız qarğıdalı unundan da yararlanmaq mümkündür.
Tərkibi (2 ədəd çörək üçün):
- 500 qram qlütensiz un (və ya qarğıdalı, düyü və noxud ununun qarışığı)
- 1 paket təzə maya
- 2 stəkan (təxminən 400 ml) ilıq su
- 1 çay stəkan qatıq
- 2 yemək qaşığı kərə yağı və ya duru yağ
- 1 çay qaşığı duz
Hazırlanma qaydası:
- Un, maya, duz və qatığı geniş bir qabda qarışdırın.
- Üzərinə su və yağı əlavə edərək yaxşıca qarışdırın.
- Mikserlə əvvəlcə yavaş, sonra orta sürətlə hərəsi 2 dəqiqə olmaqla çalın.
- Xəmirin konsistensiyası olduqca yumşaq olacaq – bunu iki hissəyə bölüb yağlanmış qəliblərə yerləşdirin.
- Üzərini örtüb 30-60 dəqiqə ərzində isti məkanda dincə qoyun.
- Əvvəlcədən 220°C-də isidilmiş sobada təxminən 25 dəqiqə bişirin.
- Bişdikdən sonra qəlibdən çıxarın və soyumasına icazə verin.
Çölyak xəstəliyi haqqında tez-tez verilən suallar
Çölyak xəstəliyi yoluxucudurmu?
Çölyak xəstəliyi yoluxucu deyil, yəni insandan insana keçmir. Bu, genetik və immunoloji əsaslı bir xəstəlikdir.
Çölyak xəstəliyi genetikdirmi?
Çölyak xəstəliyi genetik meyilliliklə əlaqəlidir və ailəsində bu xəstəlik olan şəxslərdə risk daha yüksəkdir. Genetik testlər diaqnoz prosesində dəstəkləyici rol oynayır.
Çölyak xəstəliyi tam sağalırmı?
Çölyak xəstəliyi tam sağalan xəstəlik deyil, lakin qlütensiz həyat tərzi ilə tam nəzarət altına alına bilər. Çölyak xəstəliyi ilə necə yaşamalı sualının cavabı düzgün pəhrizdə gizlidir.
Çölyak xəstəliyi yalnız bağırsaqlara təsir edirmi?
Çölyak xəstəliyi əsasən nazik bağırsağı təsirləndirsə də, digər orqan sistemlərinə də zərər verə bilər. Məsələn, sinir sistemi, dəri və sümük quruluşu da zədə ala bilər.
Qlütenə qarşı allergiya ilə çölyak xəstəliyi eynidirmi?
Çölyak xəstəliyi və qlütenə qarşı allergiya fərqli vəziyyətlərdir. Birincisi autoimmun xəstəlikdir, ikincisi isə klassik allergik reaksiyadır və fərqli diaqnostik meyarlarla müəyyən olunur.
Çölyak xəstəliyi üçün dərman varmı?
Çölyak xəstəliyi üçün hazırda heç bir dərman müalicəsi yoxdur. Yeganə effektiv yanaşma düzgün çölyak üçün pəhriz planı izləməkdir.
Çölyak xəstəliyi olanlar süd içə bilərmi?
Çölyak xəstəliyi olan bəzi şəxslərdə laktoza dözümsüzlük də müşahidə oluna bilər. Bu halda süd məhsulları pəhrizdən çıxarılır və alternativlər axtarılır.
Çölyak xəstələri spirtli içkilər istehlak edə bilərmi?
Çölyak xəstəliyi olan şəxslər bəzi spirtli içkilərdən uzaq durmalıdır, çünki onların tərkibində qlüten ola bilər. Xüsusilə pivə və arpadan hazırlanmış içkilər təhlükəli sayılır.
Çölyak xəstəliyi olanlar yulaf yeyə bilərmi?
Çölyak xəstəliyi zamanı yulaf ehtiyatla qəbul edilməlidir, çünki o, çox zaman buğda ilə çirklənmiş olur. Çölyak xəstəliyində qida seçimi zamanı sertifikatlı qlütensiz yulafdan istifadə tövsiyə olunur.
Uşaqlarda çölyak xəstəliyi hansı yaşda ortaya çıxır?
Çölyak xəstəliyi uşaqlarda əsasən 6-24 aylıq dövrdə, qlütenli qidaların başlanmasından sonra üzə çıxa bilər. Çölyak xəstəliyi uşaqlarda inkişaf və boy artımına təsir göstərə bilər.
Hamiləlik dövründə çölyak xəstəliyi təhlükəlidirmi?
Çölyak xəstəliyi və hamiləlik arasında ciddi əlaqə var və nəzarətsiz xəstəlik riskləri artırır. Qida çatışmazlıqları həm ana, həm də döl üçün təhlükə yarada bilər.
Çölyak xəstələri xarici ölkələrə səyahət edərkən nələrə diqqət etməlidir?
Çölyak xəstəliyi olan şəxslər səyahət zamanı öz menyularını planlamalı və çölyak xəstələri üçün tövsiyələr siyahısına əməl etməlidirlər. Qida etiketlərinin dili bilinmədikdə tərcümə kartları faydalı ola bilər.
Dermatit Herpetiformis nədir?
Çölyak xəstəliyi ilə əlaqəli olan bu dəri vəziyyəti qaşınma, səpkilər və qabarcıqlarla xarakterizə olunur. O, bəzən mədə-bağırsaq simptomları olmadan da ortaya çıxa bilər.
Çölyak xəstəliyi üçün hansı həkimə müraciət etməlisiniz?
Çölyak xəstəliyi şübhəsi olduqda ilk olaraq qastroenteroloqa müraciət edilməlidir. Diaqnostika və çölyak xəstəliyi üçün laborator analizlər bu ixtisas sahəsində aparılır.
