Qastrit və reflü mədə-bağırsaq sistemində ən çox rast gəlinən xəstəliklərdən ikisidir və həm gündəlik həyat keyfiyyətinə, həm də uzunmüddətli sağlamlığa ciddi təsir göstərə bilər. Hər iki xəstəlik mədədə turşuluq balansının pozulması ilə əlaqəlidir, lakin mexanizmləri və nəticələri fərqlidir. Qastrit mədə selikli qişasının iltihabı ilə xarakterizə olunur, reflü isə mədə turşusunun qida borusuna geri qayıtması ilə bağlıdır.
Qastrit və reflü nədir və mədəyə necə təsir edir?
Qastrit zamanı mədənin selikli qişası zədələnir və iltihabi dəyişikliklər baş verir. Bu proses mədənin özünü qoruma mexanizmlərini zəiflədir və turşuluğun təsirini artırır. Reflü isə mədədə istehsal olunan turşulu mayenin qida borusuna geri axması nəticəsində yaranır və qida borusunun selikli qişasında yanma, qıcıqlanma və zədələnmə yaradır. Hər iki vəziyyət müalicə edilmədikdə xroniki hal ala və mədə xorasına, qida borusu iltihabına və hətta bəzi hallarda onkoloji risklərə səbəb ola bilər.
Qastritin yaranma mexanizmi və mədə divarında dəyişikliklər
Qastrit adətən Helicobacter pylori bakteriyası, qeyri-steroid iltihabəleyhinə dərmanların (məsələn, aspirin, ibuprofen) uzunmüddətli istifadəsi, spirtli içkilər və stress kimi faktorlar nəticəsində yaranır. Bu hallarda mədə divarında qoruyucu selik təbəqəsi nazilir və turşuluq selikli qişanı birbaşa zədələyir. Nəticədə hüceyrələrdə iltihabi reaksiyalar yaranır, mədə divarında qızartı, ödəm və bəzən kiçik eroziyalar müşahidə olunur. Davamlı qastrit xroniki formaya keçərək həzm prosesinə ciddi maneələr yaradır.
Reflü xəstəliyinin mahiyyəti və qida borusuna təsiri
Reflü xəstəliyi isə əsasən mədə ilə qida borusu arasındakı sfinkterin zəifləməsi nəticəsində baş verir. Bu əzələ halqası normalda qida borusundan mədəyə keçidi təmin edir və turşu geriyə qayıtmasın deyə bağlanır. Lakin sfinkterin zəif işləməsi zamanı turşu qida borusuna qalxaraq selikli qişanı zədələyir. Bu da ağızda turş dad, boğazda yanma, öskürək və səs batması kimi simptomlarla özünü göstərir. Əgər reflü uzun müddət davam edirsə, qida borusunun iç səthi zədələnir və iltihab yaranır. Bu vəziyyət qida borusunun daralmasına və gələcəkdə daha ciddi problemlərə zəmin yaradan Barrett qida borusu adlanan vəziyyətə gətirib çıxara bilər.
Qastrit və reflü arasındakı əsas fərqlər
Qastrit və reflü simptom baxımından oxşarlıq olsa da, onların mexanizmləri fərqlidir. Qastrit mədənin öz daxilində baş verən iltihabdır, reflü isə mədənin xaricində — qida borusunda problem yaradır. Qastritdə əsas şikayətlər mədə ağrısı, iştahanın azalması və qəbizlik olursa, reflüdə daha çox mədə yanması, qıcqırma və boğazda turş dad ön plandadır. Hər iki xəstəlikdə turşuluq balansı pozulduğu üçün müalicə yanaşmaları oxşar (turşuluğu azaldan dərmanlar, pəhriz dəyişikliyi) olsa da, səbəbi düzgün müəyyənləşdirmək vacibdir. Elmi araşdırmalar göstərir ki, uzunmüddətli qastrit xora riskini artırdığı kimi, reflü də müalicəsiz qalarsa qida borusunda ciddi struktur dəyişikliklər yaradır.
Qastrit və reflünün yaranmasının əsas səbəbləri hansılardır?
Qastrit və reflü müxtəlif daxili və xarici faktorların təsiri ilə meydana çıxır və hər iki xəstəliyin yaranmasında həyat tərzi, qidalanma vərdişləri və orqanizmin müdafiə mexanizmlərinin zəifləməsi mühüm rol oynayır. Bu səbəblərin müəyyənləşdirilməsi müalicənin düzgün istiqamətləndirilməsi və gələcəkdə təkrarlanmasının qarşısının alınması üçün vacibdir.
Qidalanma vərdişləri və zərərli qidaların təsiri
Ən çox rast gəlinən səbəblərdən biri düzgün olmayan qidalanmadır. Acılı, duzlu, qızardılmış və yağlı yeməklər mədə turşusunun həddindən artıq ifrazını artırır və həm qastrit, həm də reflü simptomlarını gücləndirir. Qazlı içkilər, çoxlu qəhvə və kofein tərkibli məhsullar da mədə divarını qıcıqlandırır və turşunun qida borusuna geri qayıtmasını asanlaşdırır. Elmi tədqiqatlar göstərir ki, fast food tipli qidalanma və qeyri-sabit yemək saatları reflü riskini 40%-dən çox artırır.
Siqaret, alkoqol və stress faktorları
Siqaret çəkmək yalnız ağciyərlərə deyil, mədə-bağırsaq sisteminə də ciddi zərər verir. Araşdırmalar göstərir ki, nikotin qida borusunun alt hissəsində yerləşən sfinkter əzələsini zəiflədir. Bu əzələ normalda mədədəki turşunun geri qayıtmasının qarşısını alır. Siqaret çəkildikdə isə bu qoruyucu mexanizm pozulur və reflü xəstəliyi riski artır.
Alkoqollu içkilər də mədənin selikli qişasını qıcıqlandırır və turşu istehsalını artırır. Xüsusən, spirtli içkilərin tez-tez qəbulu qastrit riskini yüksəldir və mövcud reflü simptomlarını gücləndirir.
Stress isə mədə xəstəliklərində gizli, amma güclü faktordur. Xroniki gərginlik zamanı bədəndə stress hormonları yüksəlir, mədədə turşu ifrazı artır, qan dövranı zəifləyir və mədə divarının özünü bərpa etmə qabiliyyəti zəifləyir. Buna görə də həkimlər reflü və qastrit xəstəliyində yalnız dərman deyil, stressin idarə olunması və həyat tərzi dəyişikliklərini də müalicənin vacib hissəsi kimi vurğulayırlar.
İnfeksiyalar, dərman istifadəsi və hormonal dəyişikliklər
Qastritin ən çox rast gəlinən səbəblərindən biri Helicobacter pylori infeksiyasıdır. Bu bakteriya mədənin selikli qişasında yerləşərək iltihaba yol açır və müalicə olunmadıqda uzunmüddətli xoralara səbəb ola bilər. Bu gün dünyada qastrit diaqnozu qoyulan xəstələrin böyük bir hissəsində məhz bu bakteriya aşkarlanır. Mədə xəstəliklərinin digər mühüm risk faktoru isə qeyri-steroid iltihabəleyhinə dərmanların (NSAİİ) istifadəsidir. Xüsusilə aspirin və ibuprofen kimi dərmanların uzun müddət qəbulu mədə divarını zəiflədir, onun özünü qoruma mexanizmini azaldır və qastrit riskini yüksəldir. Buna görə də bu dərmanlar yalnız həkim nəzarəti altında qəbul edilməlidir. Hormonal dəyişikliklər də qastrit və reflünün inkişafında rol oynayır. Xüsusilə hamiləlik dövründə progesteron hormonunun yüksəlməsi qida borusu sfinkterini boşaldır və reflü riskini artırır. Bu səbəbdən hamilə qadınlarda yanma və turşuluq şikayətləri daha çox müşahidə olunur.
Nəticə olaraq, infeksiya, dərman istifadəsi və hormonal dəyişikliklər ayrı-ayrılıqda risk faktoru olsa da, birlikdə olduqda qastrit və reflü xəstəliyinin yaranma ehtimalını əhəmiyyətli dərəcədə artırır.
Qastrit və reflünün əlamətləri necə müşahidə olunur?
Qastrit və reflü əksər hallarda bir-birinə bənzər simptomlarla özünü göstərir və bu simptomlar xəstənin gündəlik həyat keyfiyyətinə ciddi təsir edir. Qastrit zamanı əsasən mədə selikli qişasının zədələnməsi və turşu balansının pozulması, reflü zamanı isə mədə turşusunun qida borusuna geri qayıtması şikayətləri ön plana çıxır. Xəstələr adətən yanma, ağrı, qıcqırma, şişkinlik və turş dad hissi kimi narahatlıqlardan şikayət edirlər. Əlamətlərin şiddəti şəxsin qidalanma vərdişlərindən, həyat tərzindən və xəstəliyin nə qədər irəlilədiyindən asılı olaraq dəyişir. Uzun müddət davam edən simptomlar isə həm mədə, həm də qida borusu üçün daha ciddi fəsadlar yaratma riski daşıyır.
Mədə ağrısı, yanma və qıcqırma hissi
Qastritdə ən çox rast gəlinən əlamət mədənin üstündə ağrı və yanma hissidir. Bu, xüsusilə ac qaldıqda və ya turşulu qidalar qəbul edildikdə daha da güclənir. Reflü zamanı isə turşu qida borusuna qayıtdığı üçün döş sümüyü arxasında yanma və qıcqırma hissi yaranır. Bu simptomlar gündəlik fəaliyyəti çətinləşdirir və uzun müddət davam etdikdə qida borusunda zədələnmələrə səbəb ola bilər.
Bulantı, qusma və iştaha itməsi
Qastrit mədə selikli qişasında iltihab yaratdığı üçün qida qəbulundan sonra bulantı və qusma baş verə bilər. Bu hal bəzən iştahanın tamamilə itməsi ilə müşayiət olunur. Reflü xəstəliyində isə xüsusilə gec yeməklərdən sonra turşulu məzmunun boğaza qalxması bulantı və xoşagəlməz dad hissi yaradır. İştahanın azalması və qida qəbulundan sonra diskomfort hissi xəstələrin çəki itirməsinə də səbəb ola bilər.
Gecələr artan simptomlar və yuxu pozuntusu
Reflü xəstəliyinin ən xarakterik xüsusiyyətlərindən biri gecə simptomlarının güclənməsidir. Yatarkən bədən üfüqi vəziyyətdə olduğu üçün mədə turşusu daha asan qida borusuna qalxır və yanma hissi artır. Bu, tez-tez oyanmalara, yuxusuzluğa və gündüz yorğunluğuna gətirib çıxarır. Qastritdə də gecə saatlarında ağrı və yanma hissi güclənə bilər, çünki ac mədədə turşuluq selikli qişanı daha çox zədələyir. Beləliklə, hər iki xəstəlikdə yuxu keyfiyyəti ciddi şəkildə pozulur və bu, əlavə olaraq stress və psixoloji gərginlik yaradır.
Qastrit və reflü necə diaqnoz olunur?
Qastrit və reflü diaqnozu düzgün qoyulmadıqda müalicə gecikir və xəstəlik xroniki forma ala bilər. Bu səbəbdən həkimlər həm xəstənin şikayətlərini, həm də laborator və instrumental müayinələrin nəticələrini nəzərə alaraq dəqiq qiymətləndirmə aparırlar. Diaqnostika mərhələsi xəstəliyin səbəbini müəyyənləşdirməyə, simptomların hansı mexanizmdən qaynaqlandığını anlamağa və uyğun müalicə planını hazırlamağa imkan verir.
Klinik əlamətlərin qiymətləndirilməsi və anamnez
İlk addım xəstənin şikayətlərinin toplanması və anamnezin öyrənilməsidir. Həkim xəstədən mədə ağrısı, yanma, qıcqırma, bulantı və qusma kimi əlamətlərin tezliyi və şiddəti barədə məlumat alır. Həmçinin, yemək vərdişləri, dərman istifadəsi, stress faktoru və həyat tərzi də qiymətləndirilir. Klinik əlamətlərin detallı şəkildə təhlili qastrit və reflü arasında fərq qoymağa kömək edir.
Endoskopiya və qida borusunun müayinəsi
Qastrit və reflünün diaqnozunda ən dəqiq üsullardan biri endoskopiyadır. Endoskopiya zamanı elastik boru vasitəsilə mədə və qida borusunun selikli qişası birbaşa vizual olaraq müayinə olunur. Bu üsul mədə divarında qızartı, eroziya, xora və qida borusunda reflü nəticəsində yaranan zədələnmələri göstərir. Endoskopiya həmçinin biopsiya götürülməsinə imkan verir ki, bu da Helicobacter pylori infeksiyasının təsdiqlənməsi üçün vacibdir.
Laborator analizlər və əlavə testlər
Qastrit diaqnozunda qanda hemoglobin səviyyəsinin, vitamin B12 və dəmir göstəricilərinin yoxlanılması mühüm rol oynayır, çünki xroniki qastrit anemiya ilə nəticələnə bilər. Reflü xəstəliyində isə qida borusundakı turşuluğun dəqiq ölçülməsi üçün pH-metriya testi aparılır. Bundan əlavə, qarın boşluğu ultrasəsi, nəfəs testi və bəzi hallarda kompüter tomoqrafiyası xəstəliyin gedişini qiymətləndirmək üçün tətbiq olunur.
Qastrit və reflü necə müalicə olunur?
Qastrit və reflü müalicəsi xəstəliyin səbəbinə, əlamətlərin şiddətinə və xəstənin ümumi sağlamlıq vəziyyətinə görə fərqləndirilir. Müalicənin məqsədi yalnız simptomları aradan qaldırmaq deyil, həm də turşu balansını bərpa etmək, selikli qişanın sağalmasını dəstəkləmək və xəstəliyin təkrarlanmasının qarşısını almaqdır. Bu yanaşma dərman vasitələrindən tutmuş həyat tərzi dəyişikliyinə qədər bir sıra metodları əhatə edir.
Dərman müalicəsi: antasidlər, proton pompa inhibitorları və s.
Qastrit və reflünün əsas müalicə üsullarından biri dərman terapiyasıdır. Antasidlər mədədə artıq turşunu neytrallaşdıraraq yanma və ağrı hissini azaldır. Proton pompa inhibitorları (omeprazol, lansoprazol, esomeprazol və s.) turşu istehsalını azaldaraq mədə və qida borusunun selikli qişasına dərin mühafizə təmin edir. H2-reseptor blokerləri də oxşar təsir göstərərək reflü zamanı qida borusunun turşuya məruz qalmasını azaldır. Əgər qastritin səbəbi Helicobacter pylori infeksiyasıdırsa, həkimlər adətən antibiotik kombinasiyası ilə eradikasiya müalicəsi tətbiq edirlər. Bu yanaşma həm qastritin tam sağalmasına kömək edir, həm də uzunmüddətli ağırlaşmaların qarşısını alır.
Pəhriz dəyişikliyi və həyat tərzi tövsiyələri
Dərman müalicəsi simptomları nəzarət altına alsa da, qastrit və reflünün uzunmüddətli idarəsi üçün pəhriz dəyişiklikləri mütləqdir. Acılı, duzlu, qızardılmış və yağlı yeməklərdən, qazlı içkilərdən, kafeindən və alkoqoldan uzaq durmaq vacibdir. Gündə bir neçə dəfə kiçik porsiyalarla yemək, yatmazdan azı 2–3 saat əvvəl qida qəbulunu dayandırmaq reflü əlamətlərini xeyli azaldır. Çox sürətli yemək və stress altında qidalanmaq da mədə turşusunu artırdığı üçün qaçınılmalıdır. Həyat tərzi dəyişikliklərinə siqaretdən imtina, bədən çəkisinin normallaşdırılması və fiziki aktivliyin artırılması da daxildir. Elmi araşdırmalar göstərir ki, artıq çəkisini 10% azaldan şəxslərdə reflü simptomları 30–40% zəifləyir.
Cərrahi müdaxilə tələb olunan hallar
Qastrit və reflü əksər hallarda dərman və pəhrizlə nəzarət altına alınsa da, bəzi hallarda cərrahi müdaxilə qaçılmaz olur. Reflü xəstəliyində uzunmüddətli turşu zədələnməsi qida borusunda ciddi iltihaba və daralmaya səbəb ola bilər. Belə hallarda fundoplikasiya kimi əməliyyat üsulları tətbiq olunur. Bu əməliyyat qida borusu ilə mədə arasındakı sfinkteri gücləndirərək turşunun geriyə qayıtmasının qarşısını alır. Qastritdə isə davamlı xoralı lezyonlar və ya qanaxma riski olduqda endoskopik və ya açıq cərrahi müdaxilələr lazım ola bilər. Bununla belə, əməliyyata qərar yalnız digər müalicə üsulları uğursuz olduqda verilir və məqsəd xəstənin həyat keyfiyyətini qorumaqla yanaşı ağırlaşmaların qarşısını almaqdır.
Qastrit və reflüdən qorunmaq üçün profilaktik tədbirlər
Qastrit və reflünün qarşısını almaq üçün profilaktik yanaşma böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu tədbirlər həm xəstəliyi olmayan şəxslərdə riskin azalmasına, həm də mövcud diaqnozu olan xəstələrdə simptomların təkrarlanmasının qarşısını almağa kömək edir. Əsas diqqət qidalanma vərdişlərinə, stressin idarə olunmasına və zərərli davranışların aradan qaldırılmasına yönəldilməlidir.
Sağlam qidalanma və yemək sonrası davranış
Sağlam və balanslı pəhriz qastrit və reflünün profilaktikasında ən vacib addımdır. Turşuluğu artıran acılı, qızardılmış, yağlı yeməklərdən, qazlı içkilərdən və kafeindən uzaq durmaq mədə selikli qişasını qoruyur. Yeməkləri kiçik porsiyalarla qəbul etmək və yuxuya getmədən ən azı 2–3 saat əvvəl yeməyi bitirmək reflü riskini azaldır. Yemək sonrası dərhal uzanmaq və ya ağır fiziki fəaliyyət göstərmək də turşu geri axınına şərait yarada bilər, buna görə yeməkdən sonra qısa gəzinti daha faydalıdır.
Stressin idarə olunması və gündəlik aktivlik
Stress həm qastrit, həm də reflü xəstəliyinin şiddətlənməsində mühüm rol oynayır. Psixoloji gərginlik mədə turşusunun artmasına, qida borusunun qıcıqlanmasına və həzm proseslərinin pozulmasına səbəb olur. Stressi azaltmaq üçün meditasiya, nəfəs məşqləri, idman və gündəlik aktivliklər faydalıdır. Hətta müntəzəm gəzintilər və yüngül idman hərəkətləri belə mədə-bağırsaq sisteminin fəaliyyətini tənzimləyərək simptomların qarşısını alır.
Zərərli vərdişlərdən uzaq durmaq
Siqaret və alkoqol istifadəsi qastrit və reflünün ən mühüm risk faktorlarındandır. Siqaret mədə turşusunun istehsalını artırır və qida borusu sfinkterinin zəifləməsinə səbəb olur, nəticədə reflü şikayətləri daha da güclənir. Alkoqol isə selikli qişanı zədələyərək qastritin inkişafını sürətləndirir. Bu səbəbdən zərərli vərdişlərdən uzaq durmaq, bədən çəkisini nəzarətdə saxlamaq və sağlam həyat tərzini seçmək profilaktikanın ayrılmaz hissəsidir.
Qastrit və reflü ilə bağlı tez-tez verilən suallar
Qastrit reflüyə səbəb ola bilərmi?
Bəli, uzun müddətli qastrit mədə turşusunun balansını pozaraq qida borusuna reflünü asanlaşdıra bilər.
Reflü xəstəliyi xərçəng riskini artırırmı?
Uzunmüddətli reflü qida borusunda xroniki zədələnmələrə səbəb olur və bəzi hallarda xərçəng riskini yüksəldə bilər, buna görə vaxtında müalicə vacibdir.
Qastrit və reflü üçün təbii müalicə üsulları varmı?
Bəzi hallarda bitki çayları, probiotiklər və balanslı pəhriz simptomları yüngülləşdirə bilər, amma mütləq həkim nəzarəti altında tətbiq olunmalıdır.
Hər kəs üçün eyni pəhriz keçərlidirmi?
Xeyr, qastrit və reflü şikayətləri fərqli səbəblərlə yarana bilər, buna görə pəhriz də fərdi yanaşma ilə tərtib edilməlidir.
Nə zaman həkimə müraciət etmək lazımdır?
Əgər mədə yanması, ağrı, qıcqırma və yuxu pozğunluğu davamlı şəkildə təkrarlanırsa və dərmanlara baxmayaraq şiddətlənirsə, dərhal həkimə müraciət edilməlidir.
