HİV/QİÇS günümüzdə dünya miqyasında narahatlıq doğuran ciddi sağlamlıq təhlükələri sırasında yer alır. İstər cinsi yolla keçən xəstəliklər, istərsə də qanla keçən infeksiyalar vasitəsilə yayıla bilən bu virus xəstəlikləri axtında aşkarlanmadıqda ölümcül nəticələrə səbəb ola bilər. HİV virusu insanın immunitet sistemi zəifləməsi ilə nəticələnir və bu da bir çox xroniki yoluxucu xəstəliklər üçün zəmin yaradır. İrəliləyən mərhələdə isə QİÇS xəstəliyi, yəni İmmunçatışmazlıq sindromu inkişaf edir.
Bu yazıda HİV necə keçir?, HİV testi necə aparılır, QİÇS-in ilkin əlamətləri hansılardır, HİV simptomları nələrdir, HİV qan analizi necə aparılır və QİÇS-in son mərhələsi zamanı hansı ağırlaşmalar baş verir kimi suallara cavab verəcəyik. Eyni zamanda, HİV-lə yaşamaq, HİV diaqnozu, HİV müalicəsi varmı? kimi mövzulara da toxunulacaq.
Əgər siz də HİV infeksiyası riski, QİÇS-lə əlaqəli xəstəliklər, Gecikmiş HİV simptomları kimi gizli risklərdən xəbərdar olmaq istəyirsinizsə, bu məlumatları diqqətlə oxumağınızı tövsiyə edirik. Məqsədimiz yoluxmanın qarşısının alınması və profilaktik müalicə yolları barədə sizi maarifləndirmək, eləcə də müalicə ilə həyat keyfiyyəti barədə məlumat verməkdir.
HİV nədir və orqanizmə necə təsir edir?
HİV virusu, yəni İnsan İmmunçatışmazlığı Virusu insan orqanizminə daxil olduqdan sonra birbaşa olaraq immunitet sistemini zəiflətməsi ilə tanınır. Bu virus əsasən CD4 T hüceyrələrini – yəni bədənin infeksiyalarla mübarizəsində vacib rol oynayan ağ qan hüceyrələrini hədəfə alır. HİV bu hüceyrələri tədricən məhv etdikcə, insan orqanizmi ən sadə yoluxucu xəstəliklərə qarşı belə müqavimətsiz qalır.
HİV virusu bədənə daxil olduqdan dərhal sonra çoxalmağa başlayır və bu proses illərlə səssiz şəkildə davam edə bilər. Bu dövrdə bir çox insan heç bir simptom hiss etmədən HİV daşıyıcılığı vəziyyətində ola bilər. Lakin hüceyrə sayı kritik səviyyəyə düşdükdə, artıq immunçatışmazlıq sindromu inkişaf edir və QİÇS xəstəliyi mərhələsinə keçid baş verir.
HİV-in bu təsirləri nəticəsində insanda xroniki yoluxucu xəstəliklər, tez-tez təkrarlanan infeksiyalar, ağız yaraları kimi simptomlar müşahidə oluna bilər. İrəliləyən mərhələdə tənəffüs yolu infeksiyaları, bəzi xərçəng növləri və qaraciyər pozğunluqları da baş verə bilər.
Ən təhlükəli tərəfi isə ondan ibarətdir ki, HİV infeksiyası uzun müddət heç bir əlamət vermədən orqanizmdə aktiv qalır. Bu səbəbdən HİV qan analizi və HİV testi vasitəsilə erkən diaqnoz çox böyük əhəmiyyət daşıyır. Çünki yalnız erkən mərhələdə aşkarlanmış HİV infeksiyası antiretrovirus dərmanlar vasitəsilə nəzarət altında saxlanıla bilər və müalicə ilə həyat keyfiyyəti qoruna bilər.
QİÇS nədir və HİV ilə əlaqəsi nədir?
QİÇS xəstəliyi, yəni Qazanılmış İmmunçatışmazlığı Sindromu HİV virusu səbəbilə inkişaf edən və immun sisteminin ciddi şəkildə zədələndiyi bir mərhələdir. Bu mərhələdə orqanizm ən sadə yoluxucu xəstəliklər və hətta bəzi xərçəng növləri ilə belə mübarizə apara bilmir. Əsasən CD4 T hüceyrələrinin sayı kritik həddən – 200-dən aşağı düşdükdə və ya bədəndə ciddi infeksiya və ya immun sistemin çökməsi müşahidə olunduqda QİÇS diaqnozu qoyulur.
QİÇS, HİV infeksiyasının son mərhələsi sayılır və bu mərhələ bəzən illərlə heç bir simptom olmadan inkişaf edə bilər. Müalicə edilmədikdə HİV bədəndə yayılaraq immun sistemini yavaş-yavaş zəiflədir və nəticədə xroniki yoluxucu xəstəliklər, dəri problemləri, ağız boşluğunda yaralar, ishal, qızdırma, gecə tərləmələri və limfa düyünlərinin şişməsi kimi şikayətlər ortaya çıxır.
Bu mərhələdə olan insanlar əzələ və baş ağrıları, unutqanlıq, nəfəsalma çətinlikləri və tez-tez təkrarlanan infeksiyalar kimi əlamətlərlə qarşılaşa bilərlər. Bu simptomlar QİÇS-in ilkin əlamətləri olsa da, dəqiq diaqnoz üçün həkim nəzarəti və laborator testlər vacibdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, QİÇS hər HİV pozitiv olmaq halında baş vermir. Əgər virus vaxtında aşkarlanarsa və antiretrovirus dərmanlarla müalicəyə başlanılarsa, HİV-lə yaşamaq mümkündür və QİÇS xəstəliyi inkişaf etməyə bilər. Müasir dərmanlar sayəsində virusun çoxalması əngəllənir, bədənin müqaviməti qorunur və müalicə ilə həyat keyfiyyəti saxlanıla bilir.
QİÇS-in qarşısını almağın ən vacib yolu erkən aşkarlama və davamlı nəzarətdir. Müvafiq müalicə aparılmadıqda, HİV virusu illər ərzində səssizcə irəliləyərək QİÇS mərhələsinə keçir və həyat üçün ciddi təhlükəyə çevrilir. Bu səbəbdən hər kəsin HİV testi etdirməsi, profilaktik müalicə yolları barədə məlumatlanması və HİV-lə bağlı maarifləndirmə fəaliyyətlərinə qoşulması tövsiyə olunur.
HİV virusu necə yoluxur?
HİV virusu insan orqanizminə yalnız müəyyən bədən mayeləri vasitəsilə daxil ola bilər. Bu mayelərə əsasən qan, sperma, vaginal ifrazat, rektal maye və ana südü daxildir. Virus bu mayelərdə yüksək konsentrasiyada olduğundan birbaşa təmas zamanı sağlam insana keçə bilər. Gündəlik sosial təmas, sarılmaq, öpmək, eyni qabdan yemək və ya tualetdən istifadə virusun ötürülməsi üçün uyğun yol sayılmır.
Ən geniş yayılmış yoluxma forması qorunmasız cinsi əlaqədir. Cinsi yolla keçən xəstəliklər arasında olan HİV vaginal, anal və oral əlaqə zamanı selikli qişa üzərindən orqanizmə daxil ola bilər. Xüsusilə cinsi orqanlarda və anal nahiyədə mikrotravmalar olduqda, virusun keçmə ehtimalı daha da artır. HİV infeksiyası riski həm qadın, həm kişi, həm də eyni cinsli partnyorlar arasında mövcuddur.
İkinci əsas yoluxma forması qanla təmasdır. Yoluxmuş şəxsin qanı ilə birbaşa təmas zamanı, məsələn, qanköçürmə, steril olmayan tibbi alətlər, tatuirovka və piercing alətləri, eləcə də iynə paylaşmaq və yoluxma kimi hallar ciddi risk yaradır. Bu səbəbdən, səhiyyə işçiləri, kosmetik prosedurlarla məşğul olanlar xüsusilə diqqətli olmalıdır.
Həmçinin, HİV virusu anadan körpəyə keçə bilər. Bu, hamiləlik, doğuş və ana südü ilə qidalanma zamanı baş verə bilər. Ancaq erkən diaqnoz və profilaktik müalicə yolları sayəsində bu risk xeyli azaldıla bilər. PreP istifadəsi nədir? sualına cavab olaraq qeyd edilə bilər ki, bu müasir yanaşma yoluxmamış şəxslərin qorunmaq üçün antiretrovirus dərmanlar qəbul etməsini nəzərdə tutur.
Nəticə olaraq, HİV virusu yalnız bədən mayeləri ilə ötürülür və bunun üçün müəyyən risk faktorları mövcuddur. Cinsi sağlamlıq yoxlanışı, qoruyucu tədbirlər, məlumatlanma və mütəmadi HİV testi virusun yayılmasının qarşısını almaqda ən əsas vasitələrdir.
HİV və QİÇS-in ilkin əlamətləri hansılardır?
HİV virusu orqanizmə daxil olduqdan sonra ilk mərhələdə simptomlar çox zaman qripə bənzər formada ortaya çıxır və bir neçə həftə davam edə bilər. Bu dövr virusun sürətlə çoxaldığı və ən yoluxucu mərhələ sayılır. QİÇS xəstəliyi isə HİV infeksiyasının irəliləmiş mərhələsi olub, immun sisteminin ciddi şəkildə zədələnməsi nəticəsində ağır simptomlarla özünü göstərir. İmmunitet sistemi zəifləməsi ilə bir çox infeksiya və komplikasiya orqanizmə təsir edə bilər. Aşağıda həm HİV, həm də QİÇS-in əlamətləri ayrı-ayrılıqda təqdim olunur:
HİV-in simptomları (Erkən və gizli mərhələdə):
HİV virusu orqanizmə daxil olduqdan 2–4 həftə sonra kəskin infeksiya mərhələsi başlayır. Bu dövrdə simptomlar adətən qripə bənzər olur və bir neçə həftə davam edə bilər. Daha sonra səssiz (klinik gizli) dövrə keçilir – bu mərhələdə virus bədəndə çoxalır, lakin əlamət çox az və ya heç olmur.
Ən çox görülən HİV simptomları:
- Qızdırma və titrəmə
- Boğaz ağrısı
- Baş ağrısı və əzələ ağrıları
- Limfa düyünlərinin şişməsi
- Yorğunluq və halsızlıq
- Dəri səpgiləri
- İshal və ürəkbulanma
- Ağız yaraları
QİÇS-in simptomları (İrəliləmiş mərhələ):
QİÇS – yəni Qazanılmış İmmunçatışmazlığı Sindromu, HİV-in son və ən ağır mərhələsidir. Bu dövrdə immun sistem demək olar ki, tamamilə zəiflədiyindən, oportunistik infeksiyalar və bəzi xərçəng növləri ortaya çıxır. Simptomlar daha ciddi və həyat üçün təhlükəli ola bilər.
Ən çox görülən QİÇS simptomları:
- Sürətli və izahsız kilo itkisi
- Xroniki ishal (bir aydan uzun sürən)
- Dərin gecə tərləmələri
- Tez-tez təkrarlanan yüksək hərarət
- Ağızda, cinsiyyət orqanlarında və qida borusunda yaralar
- Şiddətli və davamlı yorğunluq
- Ağciyər infeksiyaları (məsələn, pnevmoniya)
- Yaddaş itkisi və psixi pozğunluqlar
- Dəridə tünd rəngli ləkələr (Kaposinin sarkoması)
- Sinir sistemi ilə əlaqəli pozuntular (ensefalit, nevropatiya və s.)
HİV testləri və diaqnostika üsulları
HİV diaqnostikası virusun orqanizmdə varlığını aşkarlamaq və müalicəyə erkən başlamaq üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. Erkən mərhələdə HİV testi vermək, həm şəxsi sağlamlığı qorumaq, həm də yoluxmanın qarşısını almaq baxımından olduqca vacibdir. Xüsusilə qorunmasız cinsi əlaqə, iynə paylaşımı və ya qanla təmas vəziyyətlərindən sonra test tövsiyə olunur. Aşağıda ən geniş istifadə olunan test üsulları və onların xüsusiyyətləri təqdim olunur:
1. ELISA testi (Əsas skrininq üsulu)
HİV testi üçün ilk mərhələdə ən çox istifadə olunan üsullardan biri ELISA testidir. Bu analiz orqanizmdə HİV virusu ilə mübarizə üçün yaranan antikorları aşkar etməyə yönəlib. Test adətən qorunmasız cinsi əlaqə riski və ya qanla keçən infeksiyalar riski olan şəxslərə tətbiq olunur. Cinsi yolla keçən xəstəliklər kateqoriyasında olan bu virus üçün erkən aşkarlama çox vacibdir.
ELISA testi virusla təmasdan sonra ən azı 4–6 həftə keçdikdə daha dəqiq nəticə verir. Bu müddət ərzində HİV simptomları görünməsə də, orqanizmdə immun cavab inkişaf edir. HİV qan analizi nəticəsi müsbət çıxarsa, diaqnoz təsdiqlənməlidir. Testin ilkin mənfi nəticəsi pəncərə dövründə aparılmışsa, güvənli nəticə üçün 90-cı gündə təkrar olunması tövsiyə olunur.
Xroniki yoluxucu xəstəliklər içərisində olan HİV vaxtında aşkarlanmadıqda QİÇS xəstəliyi mərhələsinə keçə bilər. Bu da immunitet sistemi zəifləməsi və sağlamlıq təhlükələri ilə nəticələnə bilər. Beləliklə, ELISA geniş şəkildə istifadə olunan və HİV diaqnozu üçün ilkin mərhələdə effektiv testdir. Hər bir cinsi sağlamlıq yoxlanışı prosedurunda bu testin yeri xüsusidir.
2. Western Blot testi (Təsdiqləyici test)
QİÇS diaqnozu qoyulmazdan əvvəl ilkin ELISA nəticəsi Western Blot testi ilə təsdiqlənməlidir. Bu analiz daha spesifik və dəqiq nəticələr təqdim edir. HİV daşıyıcılığı olan şəxslərdə antikorların detallı tərkibi bu testlə müəyyənləşdirilir. Nəticə iki mərhələli diaqnostika yanaşmasının ən vacib hissəsidir.
Western Blot HİV infeksiyası riski olanlarda yanlış pozitivlik ehtimalını minimuma endirir. Bu test QİÇS və ölüm riski ilə nəticələnə biləcək gecikmələrin qarşısını almağa yardımçı olur. Təsdiq testləri olmadan HİV pozitiv olmaq yanlış anlaşılmalar doğura bilər. Bu səbəbdən HİV-lə bağlı maarifləndirmə və test mədəniyyəti artırılmalıdır.
Yoluxucu xəstəliklər içərisində HİV-in bu qədər diqqətlə diaqnozlaşdırılması təsadüfi deyil. Bu testin nəticəsi ilə antiretrovirus dərmanlar rejiminə başlanılır. Nəticədə, müalicə ilə həyat keyfiyyəti yüksəlir və immunçatışmazlıq sindromu mərhələsinə keçid ləngidilir. Bu testin dəqiqliyi profilaktik müalicə yolları baxımından həlledici rola malikdir.
3. Antigen/Antikor kombinə testi
HİV diaqnozu yalnız antikor yox, həm də p24 antigeninin aşkarlanması ilə daha erkən mərhələdə mümkündür. Bu səbəbdən antigen/antikor kombinə testləri erkən diaqnostikada üstünlük təşkil edir. Test həm HİV-lə yaşamaq üçün vacib ilkin mərhələni aydınlaşdırır, həm də QİÇS-in ilkin əlamətləri görünmədən virusun aşkarlanmasını təmin edir.
Bu analiz bədən temperaturu və HİV arasında yaranan əlaqəni izləməyə imkan yaradır. Erkən HİV aşkarlanması virusun yayılmasının qarşısını almaqda həlledici rol oynayır. Bu üsul əlaqəsiz simptomlarla HİV şübhəsi olan hallarda da tətbiq olunur. Yoluxmanın qarşısının alınması üçün bu test müasir tibbin tövsiyə etdiyi üsullar arasındadır.
Cinsi partnyorla risk müzakirəsi aparan şəxslər üçün bu analiz ideal seçim sayılır. İmmunitet zəifliyi və yoluxmalar başlamamışdan öncə tətbiq olunması vacibdir. Nəticə olaraq, antigen testləri gizli dövrdə virusun aşkarlanmasında mühüm rol oynayır. Bu, xəstəliyin son mərhələyə keçməsinin qarşısını almaq üçün vacibdir.
4. Nuklein turşusu testi (NAT, PCR)
HİV virusu bəzi hallarda klassik antikor testləri ilə erkən mərhələdə aşkarlanmayacaq qədər gizli qalır. Bu zaman Nuklein turşusu testləri (NAT, PCR) işə düşür. Bu analiz virusun genetik materialını birbaşa aşkarlayır. PCR metodu qorunmasız cinsi əlaqə riski, iynə paylaşmaq və yoluxma hallarından sonra 10–33 gün ərzində nəticə verə bilər.
Bu test xüsusilə təhlükəli qan transfuziyası və orqan transplantasiyası keçirmiş şəxslər üçün vacibdir. QİÇS və hamiləlik zamanı virusun vertikal keçidini izləmək üçün də istifadə edilir. Virus xəstəlikləri arasında bu qədər dəqiq analiz təklif edən üsul nadirdir. Bu test həm diaqnostika, həm də müalicəyə nəzarət üçün tətbiq olunur.
QİÇS-lə əlaqəli xəstəliklər və qaraciyər və HİV kimi komplikasiyaların monitorinqində də bu metoddan faydalanılır. HİV və psixoloji təsirlər ilə bağlı klinik tədqiqatlarda da PCR nəticələri dəyərləndirilir. Bu test sayəsində antiretrovirus dərmanlar daha düzgün seçilə bilir. Ümumilikdə, NAT və PCR HİV diaqnozu sahəsində dəqiqliyin zirvəsində dayanan üsullardır.
HİV və QİÇS müalicəsi varmı?
HİV/QİÇS müalicəsi sahəsində son illərdə əhəmiyyətli irəliləyişlər əldə olunub. Hərçənd ki, HİV virusu orqanizmdən tamamilə təmizlənə bilmir, lakin müasir müalicə üsulları ilə onun çoxalması nəzarət altına alınır. QİÇS xəstəliyi müalicə olunmazsa, orqanizmin immun müdafiəsini tamamilə zəiflədir və ciddi ağırlaşmalara səbəb olur. Müalicənin əsas məqsədi virusun aktivliyini minimuma endirmək və xəstənin yaşama müddətini və həyat keyfiyyətini artırmaqdır. Aşağıda bu məqsədlə tətbiq olunan əsas müalicə üsulları təqdim olunur:
- Antiretrovirus terapiyası (ART)
- Fürsətçi infeksiyaların müalicəsi və profilaktikası
- Psixoloji və dəstəkləyici müalicə
- Yüksək dozalı C vitamini ilə dəstəkləyici müalicə
1. Antiretrovirus terapiyası (ART)
HİV infeksiyasının ən əsas müalicə üsulu antiretrovirus terapiyası (ART) adlanır və bu yanaşma virusun çoxalmasının qarşısını almağa yönəlib. ART müxtəlif təsir mexanizminə malik dərmanların birgə istifadəsi ilə həyata keçirilir. Bu dərmanlar HİV virusu tərəfindən hücum olunan CD4 hüceyrələrini qorumağa və onların səviyyəsini stabil saxlamağa çalışır. QİÇS xəstəliyi mərhələsinə keçmənin qarşısını almaq üçün terapiya erkən mərhələdə başlamalıdır.
Müalicənin əsas məqsədi viral yükü sıfıra yaxın səviyyəyə endirmək və yoluxma riskini azaltmaqdır. ART rejimi müntəzəm qəbul edilməzsə, virus dərmanlara qarşı müqavimət inkişaf etdirə bilər. Bu səbəbdən xəstənin davamlı nəzarət altında olması vacibdir. Xroniki yoluxucu xəstəliklər arasında olan HİV-lə mübarizədə bu terapiya effektiv nəticələr verir.
ART sayəsində HİV uzunömürlülüyə mane olmur. Sağlamlıq təhlükələri yalnız müalicəyə riayət edilmədikdə ortaya çıxır. Bu terapiya həm də yoluxucu xəstəliklər riskini azaldaraq ictimai sağlamlığı qorumağa kömək edir. Nəticədə, ART müalicə ilə həyat keyfiyyətini yüksəltmək üçün əsas addımlardan biridir.
2. Fürsətçi infeksiyaların müalicəsi və profilaktikası
QİÇS mərhələsində immunitet sistemi ciddi şəkildə zəiflədiyindən, bədən fürsətçi infeksiyalar qarşısında həssas vəziyyətə düşür. Bu infeksiyalar orqanizmin normal şəraitdə müqavimət göstərə biləcəyi bakteriya, göbələk və viruslardan ibarətdir. QİÇS xəstəliyi zamanı bu infeksiyalar müalicə olunmadıqda ciddi orqan zədələnmələri baş verə bilər. Xəstələrdə ən çox tənəffüs yolu infeksiyaları və HİV birlikdə görülür.
Həmçinin ağciyərlərdə pnevmoniya, beyin iltihabı və dəri səpgiləri də müşahidə olunur. Bu infeksiyalar bəzən QİÇS-in ilkin əlamətləri kimi də qəbul olunur. Profilaktik müalicə yolları sayəsində bu risklərin qarşısını almaq mümkündür.
Xəstələr müntəzəm olaraq infeksiyalara qarşı profilaktik antibiotiklər və digər qoruyucu dərmanlar qəbul etməlidirlər. İmmunitet zəifliyi və yoluxmalar erkən diaqnoz və tədbirlərlə azaldıla bilər. Həkimlər bu infeksiyaları zamanında aşkar edib təhlükəli gedişatı yavaşlatmaq üçün müntəzəm yoxlamalar aparırlar.
3. Psixoloji və dəstəkləyici müalicə
HİV infeksiyası yalnız fiziki deyil, eyni zamanda psixoloji və sosial cəhətdən də təsirli bir xəstəlikdir. Bu səbəbdən dəstəkləyici müalicə xəstənin ruh halını və motivasiyasını qorumaq üçün vacibdir. QİÇS və təcrid hissi bir çox pasiyentdə depressiya və narahatlıq kimi problemlərə səbəb olur. Bəzən insanlar HİV-lə bağlı sosial stiqma səbəbindən müalicədən yayınır və bu da xəstəliyin irəliləməsinə gətirib çıxarır.
Bu mərhələdə psixoloq və ya psixoterapevt dəstəyi çox faydalı ola bilər. Ətraf mühitin dəstəyi və ailənin anlayışlı yanaşması müalicəyə riayət üçün stimuldur. Xəstəlik haqqında HİV-lə bağlı maarifləndirmə aparılması qorxunun azalmasına səbəb olur. Həmçinin sağlam qidalanma və fiziki aktivlik də dəstəkləyici müalicə strategiyalarına daxildir.
Qaraciyər və HİV əlaqəsi nəzərə alınaraq qidalanma rejimi tənzimlənməlidir. Stressin idarə olunması və zehni dayanıqlılıq müalicə nəticələrinə müsbət təsir göstərir. Beləliklə, müalicə ilə həyat keyfiyyəti yalnız dərmanlarla deyil, psixoloji balansla da qorunur. Bu səbəbdən dəstəkləyici müalicə hər bir HİV daşıyıcısı üçün zəruridir.
4. Yüksək dozalı C vitamini ilə dəstəkləyici müalicə
QİÇS mərhələsində orqanizmdə antioksidant balansı pozulduğu üçün alternativ dəstək üsulları da tətbiq olunur. Son illərdə yüksək dozalı C vitamini ilə aparılan müalicələr bu sahədə diqqət çəkir. Bu üsul venadaxili şəkildə yüksək miqdarda C vitamini tətbiq edilməsinə əsaslanır. Məqsəd immun sistemini gücləndirmək, virus yükünü azaltmaq və bədən müqavimətini artırmaqdır.
HİV və digər virus xəstəlikləri zamanı C vitamininin antioksidant təsiri klinik olaraq sübut olunub. Bu terapiya bəzən həkim nəzarətində profilaktik tədbir kimi tətbiq olunur. Ancaq bu üsul heç vaxt standart ART müalicəsinin yerini tuta bilməz.
C vitamini ilə yanaşı balanslaşdırılmış qidalanma da vacibdir. HİV infeksiyası riski olan şəxslər bu müalicəni yalnız həkim göstərişi ilə tətbiq etməlidir. Yoluxmanın qarşısının alınması üçün bu cür alternativ yanaşmalar yalnız dəstək məqsədi daşıyır.
HİV və QİÇS-in qarşısını almağın yolları
HİV və QİÇS infeksiyası müasir dövrün ən ciddi xroniki yoluxucu xəstəliklərindən biridir və düzgün yanaşma ilə tamamilə qarşısı alına bilən bir virus infeksiyasıdır. Yoluxmanın başlıca səbəbi qorunmasız cinsi əlaqələr, qanın yoluxmuş olması, və ya steril olmayan tibbi alətlərdən istifadədir. Lakin son illərdə tibbi texnologiyalar və profilaktik tədbirlər sayəsində bu virusun yayılma sürətində ciddi azalma müşahidə edilir. Aşağıda HİV virusunun ötürülməsinin qarşısını almaq üçün ən effektiv üsullar sıralanıb:
- Qoruyucu vasitələrdən istifadə edin – Prezervativlər, həm vaginal, həm anal, həm də oral əlaqə zamanı HİV virusunun ötürülməsini önləyən ən təsirli fiziki maneədir. Onların hər bir cinsi əlaqədə düzgün istifadə olunması vacibdir.
- Kontraseptiv dərmanlar HİV-dən qorumur – Hamiləlikdən qoruyan dərman vasitələri (həb, spiral, iynə və s.) HİV və digər cinsi yolla keçən xəstəliklərdən qoruma qabiliyyətinə malik deyil. Bu səbəbdən onların istifadəsi HİV profilaktikası kimi qəbul edilə bilməz.
- PreP (Profilaktik dərman istifadəsi) tətbiq edin – PreP HİV-ə yoluxmamış, lakin yüksək risk altında olan şəxslərin qoruyucu dərman qəbul etməsidir. Bu preparatlar gündəlik qəbul edildikdə yoluxma riskini 90%-dən çox azalda bilər.
- İynə və şprisləri paylaşmayın – Narkotik istifadəsi zamanı eyni iynədən istifadə HİV-ə yoluxmanın ən yüksək riskli yollarındandır. İstifadə olunmuş iynələrdən uzaq durmaq və yalnız steril alətlərdən istifadə etmək şərtdir.
- Qan və qan məhsullarına nəzarət – Qan köçürülməsi zamanı yalnız test olunmuş və təhlükəsiz qan məhsulları istifadə edilməlidir. Bu, qanla keçən infeksiyaların, o cümlədən HİV-in ötürülməsinin qarşısını alır.
- Tatu və pirsinq zamanı steril şəraitə diqqət edin – Döymə və bədən deşdirmə prosesləri zamanı istifadə olunan alətlər tam steril olmalıdır. Bu xidmətləri yalnız lisenziyalı və dezinfeksiya standartlarına uyğun yerlərdə etdirmək vacibdir.
- Hamiləlik zamanı profilaktik müalicə alın – HİV pozitiv olan hamilə qadınlar antiretrovirus dərmanlarla müalicə olunarsa, virusun körpəyə keçmə riski 1%-dən də aşağı səviyyəyə enə bilər.
- HİV testi mütəmadi verin – Cinsi aktiv olan, xüsusilə bir neçə partnyoru olan şəxslər vaxtaşırı HİV qan analizi verməli və cinsi sağlamlıq yoxlanışından keçməlidirlər.
QİÇS / HİV haqqında tez-tez verilən suallar
HİV və QİÇS arasında nə fərq var?
HİV immun sistemini zəiflədən virusun adıdır, QİÇS isə bu virusun orqanizmdə uzun müddət qaldıqdan sonra yaratdığı xəstəliyin son mərhələsidir. Yəni QİÇS (Qazanılmış İmmunçatışmazlıq Sindromu) HİV virusunun irəliləyərək immun sistemini ciddi şəkildə zədələdiyi klinik haldır.
HİV virusu bədəndən tamamilə təmizlənə bilərmi?
HİV virusu bu günə qədər orqanizmdən tamamilə təmizlənə bilməmişdir. Ancaq müasir antiretrovirus müalicələr virusun çoxalmasını əngəlləyərək HİV-lə yaşamaq üçün təhlükəsiz şərait yaradır.
QİÇS xəstəliyi nə qədər yaşamağa imkan verir?
QİÇS xəstəliyi vaxtında diaqnoz qoyulub müalicəyə başlanmazsa, həyati təhlükə yarada bilər. Lakin müntəzəm dərman qəbulu və infeksiyaların qarşısının alınması ilə QİÇS-lə uzunmüddətli yaşamaq mümkündür.
HİV necə keçir və əsas yoluxma yolları hansılardır?
HİV virusu əsasən qorunmasız cinsi əlaqə, qanla təmas, iynə paylaşımı və anadan körpəyə yoluxma yolları ilə ötürülür. Gündəlik təmas, öpüşmə və eyni qabdan istifadə ilə HİV keçmir, bu da HİV-lə bağlı miflərdən biridir.
HİV pozitiv bir insanla eyni evdə yaşamaq təhlükəlidirmi?
HİV pozitiv insanla eyni evdə yaşamaq heç bir yoluxma riski daşımır. HİV virusu yalnız bədən mayeləri ilə keçir və gündəlik sosial təmasla ötürülmür.
HİV testi hansı hallarda verilməlidir?
HİV testi qorunmasız cinsi əlaqə, qanla təmas, şübhəli iynə istifadəsi və ya HİV pozitiv şəxslə təmas vəziyyətlərində verilməlidir. Həmçinin HİV simptomları olan şəxslər test etdirərək vaxtında diaqnoz ala bilər.
QİÇS öldürürmü?
QİÇS düzgün müalicə edilmədikdə ölümlə nəticələnə bilən bir xəstəlikdir. Lakin erkən diaqnoz və antiretrovirus müalicə ilə QİÇS və ölüm riski ciddi şəkildə azaldıla bilər.
Hamilə qadın HİV virusuna yoluxarsa, körpəyə keçirmə ehtimalı varmı?
HİV pozitiv olan hamilə qadın müalicə almazsa, virusu doğuş və ya südvermə zamanı körpəyə keçirmə riski yüksəkdir. Amma profilaktik müalicə yolları ilə bu risk 1%-dən aşağı enə bilər.
HİV simptomları nə vaxt ortaya çıxır?
HİV simptomları yoluxmadan 2–4 həftə sonra qripəbənzər əlamətlərlə ortaya çıxa bilər. Bu mərhələdə qızdırma, limfa düyünlərinin şişməsi, ağız yaraları və HİV kimi əlamətlər rast gəlinə bilər.
HİV pozitiv olarsa nə olar?
HİV pozitiv olmaq virusun qanda mövcud olduğunu göstərir və dərhal müalicəyə başlamaq vacibdir. Bu vəziyyət HİV və halsızlıq, çəki itkisi və dəri problemləri kimi simptomlarla müşayiət oluna bilər.
QİÇS-in son mərhələsində hansı əlamətlər olur?
QİÇS-in son mərhələsində şiddətli immun çatışmazlığı, tənəffüs yolu infeksiyaları, xərçəng, QİÇS və dərisəl problemlər kimi ağır əlamətlər meydana çıxır. Bu mərhələdə xəstənin həyatı ciddi təhlükə altına düşür.
HİV müalicəsi ömürlükmü aparılmalıdır?
HİV müalicəsi virusun bədəndən tam təmizlənmədiyi üçün ömürlük davam etdirilməlidir. Dərmanların düzgün və ardıcıl qəbulu HİV-lə yaşamaq üçün təhlükəsiz şərait yaradır.
PreP və PEP nədir, kimlər üçün uyğundur?
HİV-ə yoluxmamış şəxslər üçün PreP (profilaktik) dərmanlar və riskli təmasdan sonra istifadə edilən PEP (təcili qoruma) dərmanları mövcuddur. Bu üsullar HİV infeksiyası riski olan şəxslərdə yoluxmanın qarşısını almaq üçün nəzərdə tutulub.
HİV-lə bağlı sosial stiqma niyə təhlükəlidir?
HİV-lə bağlı sosial stiqma insanları testdən çəkinməyə, müalicəni gecikdirməyə və sosial təcridə sürükləyir. Bu hal həm fərdi, həm də ictimai sağlamlıq üçün ciddi risk yaradır.
Cinsi əlaqə zamanı HİV-dən qorunmaq üçün hansı üsullar daha effektivdir?
HİV-dən qorunmanın ən təsirli üsulu prezervativ istifadəsidir. Eyni zamanda PreP dərmanları və cinsi partnyorla risk müzakirəsi də önləyici tədbirlər arasında yer alır.
HİV virusuna yoluxduğumu necə öyrənə bilərəm?
HİV virusuna yoluxub-yoluxmadığınızı öyrənməyin yeganə yolu HİV testi verməkdir. Bu test qan analizi vasitəsilə aparılır və virusun aşkarlanmasına kömək edir.
HİV pozitiv nədir?
HİV pozitiv termini şəxsin qanında HİV virusunun mövcud olduğunu göstərir. Bu vəziyyət HİV diaqnozu qoyulması və dərhal müalicəyə başlanması deməkdir.
Anti-HİV müsbət nə deməkdir?
Anti-HİV müsbət test nəticəsi orqanizmdə HİV-ə qarşı antikorların mövcudluğunu göstərir. Bu da şəxsin HİV-ə yoluxduğunu və diaqnostika mərhələsində olduğunu bildirir.
