Qlütenin Zərərləri və Faydaları Nələrdir?

Mündəricat

Qlüten son illərdə sağlam qidalanma ilə maraqlananların gündəmindən düşməyən bir mövzudur. İnsanlar getdikcə daha çox qlütensiz qidalanma yollarını araşdırır, lakin əksəriyyət üçün hələ də qlüten nədir sualı cavabsız qalır. Həqiqətən də qlütenin sağlamlığa təsiri bəziləri üçün zərərli, digərləri üçün isə neytral və ya faydalı ola bilər. Bu yazıda qlütenin zərərləri, qlütenin faydaları, qlütensiz pəhriz, eləcə də qlüten allergiyasi haqqında ətraflı məlumat verəcəyik.

Oxuyacağınız bölmələrdə qlütensiz məhsulların siyahısı, qlüten kimlər üçün zərərlidir, qlütenli qidalar hansılardır və qlüten intolaransı nədir suallarına cavablar təqdim ediləcək. Həmçinin qlütensiz diyet kimə lazımdır, qlütensiz həyat tərzi necə olur kimi praktik və elmi əsaslı məlumatlar paylaşılacaq.

Qlüten nədir?

Qlüten – əsasən buğda, arpa və çovdar kimi taxıllarda təbii olaraq mövcud olan bir zülallar kompleksidir. Bu zülalların əsas komponentləri glutenin və gliadin adlanır. Məhz gliadin maddəsi bir çox insanda yaranan mənfi reaksiyaların əsas səbəbkarı sayılır. Qlütensiz qidalanma mövzusunun bu qədər gündəmə gəlməsi də onunla bağlıdır ki, bəzi insanlar üçün bu maddə bağırsaq sağlamlığına mənfi təsir göstərə bilir.

Un su ilə qarışdıqda, qlütenin bu iki zülalı elastik və yapışqan bir struktur əmələ gətirir. Bu struktur sayəsində xəmir uzanır, formalaşır və bişirmə zamanı çörəyin qalxmasını təmin edir. Məhz bu xüsusiyyətinə görə qlüten çörək, makaron, tort və digər un məmulatlarında xəmirin quruluşunu saxlamaq və teksturasını yaxşılaşdırmaq üçün geniş istifadə olunur.

Digər tərəfdən, qlüten yalnız taxılların tərkibində deyil, emal olunmuş qidaların çoxunda da qalınlaşdırıcı və birləşdirici agent kimi əlavə olunur. Bu, məhsulların formalaşdırılması və nəm saxlaması baxımından istehsalatda faydalıdır. Məhz buna görə qluten tərkibli unlar, hazır şorbalar, souslar və sosislər kimi məhsullar da qlüten ehtiva edə bilər.

Hansı qidalarda qlüten var?

Qluten Gündəlik menyumuzda tez-tez rast gəldiyimiz bir çox qida məhsulu əslində qlüten tərkibli ola bilər. Bu zülal müxtəlif taxıllarda təbii olaraq mövcuddur və onların emal olunmuş formaları ilə bir çox hazır qidalarda da qarşımıza çıxır. Qlütensiz pəhriz tətbiq edən şəxslər üçün bu məhsulların siyahısını bilmək son dərəcə vacibdir. Aşağıda qlütenli qidaların siyahısı ilə tanış ola bilərsiniz:

Tərkibində qlüten olan əsas qidalar:

Buğda, arpa, çovdar, tritikale (buğda və çovdarın hibridi)
Çörək, kraker, biskvit, peçenye, keks, paxlava, kruvasan və digər xəmir məmulatları
Makaron, əriştə, kuskus, irmik, durum buğdası ilə hazırlanan yeməklər
Qarğıdalı lopaları, düyü tortları, taxıl qarışıqları və qranola barlar
Tortlar, vaflilər, pancakelər və səhər yeməyi üçün nəzərdə tutulan unlu məhsullar
Dönər, qızardılmış xəmir yeməkləri, pide və s.
Kartof çipsləri, fransız kartofu, enerji çubuqları və bəzi qəlyanaltılar
Soya sousu, səməni sirkəsi, bəzi salat sousları və marinadlar
Pivə, səməni əsaslı içkilər, bəzi spirtli içkilər
Yulaf – özündə qlüten olmasa da, çarpaz çirklənmə səbəbilə təhlükəli ola bilər.
Einkorn, freekeh, xorasan, emmer və digər qədim buğda növləri
Bəzi vitaminlər, dərman preparatları və kosmetik vasitələr də qlüten ehtiva edə bilər.

Qlütensiz qidalar hansılardır?

Qlütensiz pəhriz tətbiq edənlər üçün düzgün qida seçimi həm sağlamlıq, həm də qidalanma balansı baxımından olduqca vacibdir. Hər nə qədər qlüten buğda və digər bəzi taxıllarda geniş yayılsa da, təbii olaraq qlüten ehtiva etməyən bir çox qida mövcuddur. Bu qidalar yalnız çölyak xəstəliyi, qlütenə qarşı həssaslıq və ya autoimmun reaksiyalar zamanı deyil, sağlam həyat tərzi üçün də seçim ola bilər. Aşağıda qlütensiz qidaların siyahısı təqdim olunur:

Təbii olaraq qlütensiz olan qidalar:

Meyvə və tərəvəzlər (təbii halları ilə)
Təmiz ət, quş əti, balıq və yumurta
Süd və qatqısız süd məhsulları (pendir, qatıq, qaymaq və s.)
Paxlalılar – mərci, lobya, noxud

Qlütensiz taxıllar və nişastalar:

Qarabaşaq yarması
Qarğıdalı və qarğıdalı nişastası
Qəhvəyi, ağ və yabanı düyü
Darı, sorgum, teff, amaranth
Quinoa, chia toxumu, kətan toxumu
Yuca (ox kökü) və tapioka nişastası
Şirin kartof və kartof unu
Psyllium tozu (bağlayıcı və lif mənbəyi)

Qlütensiz unlar və qarışıqlar:

Badam unu
Hindistan qozu unu
Noxud unu
Soya unu
Kətan toxumu unu
Qlütensiz çörək qarışıqları (düyü, kartof və qarğıdalı unundan hazırlanmış)

Qlütenin faydaları nələrdir?

Qlüten ətrafında son illərdə çoxlu mübahisələr yaransa da, bu zülalın sağlamlıq baxımından bəzi faydaları da mövcuddur. Aşağıda qlütenin faydaları haqqında ətraflı məlumat təqdim edirik.

1. Bağırsaq mikroflorasını dəstəkləyir

Qlüten bəzi insanlar üçün həzm problemlərinə səbəb ola bilsə də, sağlam fərdlərdə bağırsaq mikroflorasını qidalandıra bilər. O, müəyyən taxılların tərkibindəki lif və protein qarışığı sayəsində faydalı bakteriyalar üçün qida mənbəyinə çevrilir. Bu da bağırsaq florası və qida intoleransı məsələlərində balansı qorumağa yardım edir. Təbii qlüten tərkibli taxıllar, məsələn, buğda və arpa, bağırsaqda prebiyotik effekt yaradaraq həzm prosesinə müsbət təsir edir. Bu səbəbdən qlütenin həzm sisteminə təsiri bəzi fərdlərdə faydalı ola bilər. Əgər qlütenə həssaslıq əlamətləri yoxdursa, qlütenin orqanizmdə balanslı şəkildə saxlanılması tövsiyə olunur. Qlütensiz qidalanma bəzi hallarda bu faydalı təsirlərin qarşısını ala bilər. Xüsusilə seliak xəstəliyi olmayan fərdlər üçün qlütenin bağırsaq fəaliyyətinə müsbət təsiri elmi şəkildə sübut olunub. Qlütenin istifadəsi bağırsaq keçiriciliyinə də müsbət təsir edə bilər. Lakin bu təsir yalnız qlüten allergiyası və ya qlüten intoleransı olmayan insanlar üçün keçərlidir. Nəticə olaraq, qlüteni tamamilə pəhrizdən çıxarmaq deyil, düzgün miqdarda istifadə etmək vacibdir.

2. Ürək və damar sağlamlığını dəstəkləyə bilər

Qlüten tərkibli bəzi taxıllar, məsələn, tam buğda və arpa ürək-damar sisteminə müsbət təsir göstərən maddələrlə zəngindir. Bu taxıllar antioksidant və liflərlə birlikdə işləyərək qan dövranını tənzimləyir. Qlütenin orqanizmə təsiri yalnız həzm sistemində deyil, qan təzyiqinin və xolesterin səviyyəsinin stabilləşməsində də özünü göstərə bilər. Araşdırmalara görə, tam taxıl əsaslı qidalarla qidalanmaq insult və infarkt riskini azalda bilər. Qlütenin də daxil olduğu bu məhsullar damar divarlarının elastikliyini qoruyur. Eyni zamanda, bu qidalar metabolizma və qlütensiz diyet balansına da təsir edir. Əgər qlütensiz pəhriz tibbi zərurət deyilsə, qlüteni tamamilə həyatınızdan çıxarmaq qlütensiz pəhrizin psixoloji təsirləri də daxil olmaqla əlavə problemlərə səbəb ola bilər. Sağlam fərdlərdə bu zülal ürək sağlamlığını qorumağa yardım edə bilər. Bu da göstərir ki, qlütenin zərərləri yalnız bəzi qrup insanlar üçün keçərlidir. Beləliklə, qlüten düzgün istifadə edildikdə qlütenin faydaları arasında ürək sağlamlığının qorunması da yer alır.

3. Enerji səviyyəsini və doyma hissini artırır

Qlüten tərkibli qidalar, xüsusilə tam buğda və digər kompleks karbohidrat mənbələri orqanizmin enerji ehtiyacını effektiv şəkildə qarşılayır. Bu zülal kompleksi qanda şəkərin sabit qalmasına kömək edir və enerjinin uzunmüddətli saxlanmasını təmin edir. Bununla yanaşı, qlütenin enerji səviyyəsinə təsiri gündəlik fəaliyyətə davamlılıq verir. İnsanlar qlütensiz pəhrizlə arıqlamaq məqsədilə bu qidaları tamamilə çıxardıqda bəzən enerji azlığı ilə üzləşirlər. Qlütenli məhsullar, xüsusilə qlüten tərkibli unlar doyma hissini artıraraq artıq qida qəbulunun qarşısını alır. Bu, qlütensiz qidalarla sağlam yaşamaq istəyənlərin diqqət etməli olduğu bir məqamdır. Doyurucu və enerji baxımından zəngin olan bu məhsullar eyni zamanda qlütenin immun sistemə təsiri ilə də əlaqəlidir. Belə ki, enerji balansı zəiflədikdə bədən müqaviməti də azala bilər. Qlütenli qidaların düzgün miqdarda qəbulu isə bu balansı qorumağa yardım edir. Əlbəttə, hər bir bədən fərqlidir və qlütenə qarşı bədən reaksiyaları diqqətlə izlənilməlidir. Ancaq sağlam insanlar üçün qlütenli məhsullar daha uzunmüddətli toxluq və enerji təmin edə bilər.

Qlütenin zərərləri

Qlüten bir çox insan üçün təhlükəsiz olsa da, bəzi şəxslərdə ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər. Xüsusilə seliak xəstəliyi, qlüten allergiyası və qlüten həssaslığı olan şəxslər üçün bu zülalın istifadəsi orqanizmdə mənfi reaksiyalara yol açır. Həmçinin qlütenin bağırsaqlara zərəri, dəri problemləri, həzm pozğunluqları və autoimmun xəstəliklərlə əlaqəsi də elmi şəkildə qeyd olunub. Aşağıda qlütenin zərərləri ilə daha ətraflı tanış ola bilərsiniz.

1. Çölyak xəstəliyinə səbəb ola bilər

Qlüten bəzi şəxslərdə çölyak xəstəliyi adlanan otoimmün problemin əsas səbəbkarı kimi çıxış edir. Bu xəstəlik zamanı bədən qlüteni yad maddə kimi qəbul edir və bağırsaq toxumasına hücum etməyə başlayır. Nəticədə nazik bağırsaqda zədələnmə, qida maddələrinin mənimsənilməsində çətinlik və iltihab meydana gəlir. Bu da qlütenin həzm sisteminə təsiri baxımından ciddi bir təhlükə yaradır. Çölyak xəstələri üçün qlütensiz qidalanma yeganə müalicə yoludur. Əks halda qlütenli qidaların simptomları arasında qarın ağrısı, ishal, çəki itkisi və dəmir çatışmazlığı müşahidə olunur. Bu vəziyyət bağırsaq florası və qida intoleransı sistemini pozaraq digər xəstəliklərə zəmin yarada bilər. Eyni zamanda qlütenin orqanizmə təsiri bu insanlarda xroniki halsızlıq və depressiya kimi psixoloji nəticələrə də səbəb ola bilər. Qlütensiz həyat tərzi bu şəxslər üçün zəruri həyat tərzinə çevrilir. Mütəxəssislər qlütensiz pəhrizlə həyat keyfiyyətinin bu hallarda əhəmiyyətli dərəcədə yüksəldiyini bildirirlər. Çölyak xəstələri üçün qlütensiz məhsulların siyahısı gündəlik qidalanmada əsas yer tutmalıdır. Qlüten tərkibli unlar isə bu xəstələr üçün tamamilə qadağandır.

2. Qlütenə həssaslıq və dözümsüzlük simptomlara səbəb olur

Qlüten bəzi insanlar üçün allergik reaksiya yaratmasa da, onların orqanizmində qlütenə həssaslıq əlamətləri ilə müşahidə olunan funksional pozğunluqlar baş verə bilər. Bu vəziyyətə qlüten intoleransı deyilir və bu zaman orqanizm qlüteni tam şəkildə parçalaya bilmir. Bu şəxslərdə baş ağrısı, yorğunluq, oynaq ağrıları, dəri problemləri və həzm çətinlikləri kimi simptomlar görünür. Bu simptomlar hər nə qədər qlütenin zərərləri arasında olsa da, qlüten allergiyası və çölyak xəstəliyindən fərqli olaraq immun sistemin reaksiyasına əsaslanmır. Lakin uzun müddət qlüten qəbulunun riskləri nəzərə alınmadıqda bu şəxslərin həyat keyfiyyəti düşür. Bu şəxslər üçün qlütensiz pəhriz tətbiq edildikdə, simptomlarda əhəmiyyətli yaxşılaşma müşahidə olunur. Qlütensiz qidalanma planı hazırlamaqla qida rasionu balanslaşdırıla və lazımi vitaminlər təmin oluna bilər. Qlütenə dözümsüzlük olan şəxslər çox zaman qlütenli və qlütensiz məhsullar arasında fərq qoymaqda çətinlik çəkirlər, buna görə də qida etiketlərinin oxunması vacibdir.

3. Bağırsaq və həzm problemlərini artıra bilər

Qlütenin zərərləri Qlüten bəzi insanlar üçün bağırsaq keçiriciliyini artıraraq toksin və bakteriyaların qan dövranına keçməsinə səbəb ola bilər. Bu vəziyyət bağırsaq divarının zəifləməsi ilə nəticələnir və bağırsaq problemləri və qlüten arasında birbaşa əlaqə yaradır. Xüsusilə qıcıqlanmış bağırsaq sindromu (IBS) olan insanlarda qlütenli qidalar şişkinlik, qaz, qarın ağrısı və ishalı şiddətləndirə bilər. Bu da qlütenin bağırsaqlara zərəri mövzusunun nə qədər ciddi olduğunu göstərir. Qlütensiz pəhrizlə arıqlamaq məqsədi ilə bu cür pəhrizə başlayanlar həzm sistemlərində yaxşılaşma müşahidə edə bilərlər. Bu qrup insanlar üçün qlütensiz çörək faydaları da nəzərə çarpacaq dərəcədədir. Eyni zamanda qlütensiz un növləri ilə hazırlanmış yeməklər daha yüngül həzm olunur. Şişkinlik və qida həssaslığı problemi yaşayan insanlar qlütensiz qidalarla sağlam yaşamaq yolunu seçməlidirlər. Qlütenin həzm sisteminə təsiri yalnız fiziki deyil, psixoloji narahatlıqlara da səbəb ola bilər.

4. Qlüten otoimmün və nevroloji xəstəlikləri gücləndirə bilər

Qlüten bəzən autoimmun xəstəliklər və qlüten arasında körpü rolunu oynaya bilər. Belə ki, qlütenin bədənə daxil olması immun sistemi aktivləşdirərək öz toxumalarına qarşı reaksiyaya səbəb ola bilər. Haşimoto tiroiditi, tip 1 diabet, psoriaz, romatoid artrit və Graves xəstəliyi kimi otoimmün problemlərdə qlütensiz pəhrizin faydaları sübut olunmuşdur. Eyni zamanda qlüten və autizm əlaqəsi ilə bağlı son illərdə tədqiqatlar artmaqdadır. Bu araşdırmalarda qlütenin nevroloji fəaliyyətə təsir etdiyi və bəzi uşaqlarda davranış pozğunluqlarını artırdığı qeyd olunur. Xüsusilə qlütenin uşaqlara təsiri ilə bağlı edilən elmi işlərdə aqressivlik, narahatlıq və diqqət dağınıqlığı kimi halların qlütenli qidalarla əlaqəli ola biləcəyi vurğulanır. Dəri problemləri və qlüten də bir-biri ilə əlaqələndirilir – bəzi hallarda qlütenin səbəb olduğu iltihabi proseslər sedef və rosacea kimi xəstəlikləri kəskinləşdirə bilər. Bu təsirlərin qarşısını almaq üçün qlütensiz pəhriz və mütəmadi müayinələr vacibdir. Qlütenə qarşı bədən reaksiyaları hər insanda fərqli ola bilər, lakin otoimmün xəstəliklərdə daha güclü və təhlükəli nəticələr doğura bilər. Belə hallarda qlüten qəbulunun riskləri ciddi şəkildə nəzərə alınmalıdır.

Qlüten haqqında tez-tez verilən suallar

Qlüten hamı üçün zərərlidirmi?

Qlüten sağlam insanlar üçün zərərli hesab olunmur və bir çoxu onu rahatlıqla həzm edə bilər. Ancaq qlüten həssaslığı olanlar üçün menyu xüsusi yanaşma tələb edir və bu şəxslər üçün qlüten istifadəsi simptomlara səbəb ola bilər.

Qlüten allergiyası ilə çölyak xəstəliyi arasında fərq nədir?

Qlüten allergiyası immun sisteminin qlütenə qarşı sürətli reaksiya verməsidir, çölyak isə otoimmün xəstəlikdir.

Qlütenə qarşı həssaslıq necə müəyyən olunur?

Qlüten həssaslığını müəyyən etmək üçün qanda və ya bağırsaqda xüsusi testlər və həkim müşahidəsi tələb olunur. Bu proses zamanı bağırsaq keçiriciliyi və qlüten arasındakı əlaqə də qiymətləndirilə bilər.

Qlüten həqiqətən də arıqlamağa mane olurmu?

Qlüten birbaşa arıqlamağa mane olmur, lakin qlütenli məhsullar yüksək karbohidratlı ola bilər. Bu baxımdan, qlütensiz həyatın çətinlikləri ilə yanaşı, balanslı pəhriz saxlamaq əsas rol oynayır.

Qlütenli və qlütensiz məhsullar arasında fərq nədir?

Qlüten tərkibli məhsullar əsasən buğda, arpa və çovdar kimi taxıllarda olur. Qlütensiz unların qlütenli unla fərqi, qlütensiz unların daha az elastik olması və fərqli tekstura verməsi ilə aydın olur.

Qlütensiz pəhriz sağlam insanlar üçün uyğundurmu?

Qlüten sağlam insanlar üçün zərərli deyilsə, onu pəhrizdən çıxarmağa ehtiyac yoxdur. Əksinə, lazımsız məhdudiyyət qlütensiz həyatın çətinlikləri ilə nəticələnə bilər.

Uşaqlar üçün qlütenli qidalar təhlükəlidirmi?

Qlüten sağlam uşaqlar üçün zərərli deyil, lakin qlüten həzm sisteminə təsiri olan uşaqlarda diqqətli olmaq lazımdır. Əgər həssaslıq varsa, həkim müşahidəsi vacibdir.

Qlütenin dəri problemləri ilə əlaqəsi varmı?

Qlüten bəzi insanlarda dəri səpgisi və qaşınma kimi reaksiyalar yarada bilər. Xüsusilə qlütenin dəridə yaratdığı problemlər çölyakla əlaqəli olan “dermatitis herpetiformis” ilə özünü göstərə bilər.

Qlütensiz pəhrizə keçmək nə qədər doğrudur?

Qlüten problemi olmayan şəxslər üçün bu pəhrizə keçmək məcburi deyil. Ancaq qlütensiz qidaların hazırlanması və düzgün tərtib olunmuş menyu ilə bu keçid sağlam şəkildə həyata keçirilə bilər.

Düyüdə qlüten varmı?

Qlüten düyüdə təbii olaraq yoxdur və onu əksər hallarda qlütensiz qidalar arasında görmək olar. Lakin qablaşdırma zamanı çarpaz bulaşma riski mövcuddur.