Anevrizma nədir, əlamətləri və müalicəsi necə olur?

Anevrizma və damarın genişlənməsi arasındakı əlaqə

Anevrizma və damar genişlənməsi hər ikisi damar divarındakı dəyişikliklərlə əlaqəlidir, lakin bu iki vəziyyət arasında mühüm fərqlər mövcuddur. Anevrizma — damar divarının lokal, yəni müəyyən bir nöqtəsində balonvari şəkildə genişlənməsi və incəlməsidir. Bu genişlənmə sahəsi qan təzyiqi və mexaniki təsirlər altında partlama riski daşıyır. Digər tərəfdən, ümumi damar genişlənməsi (məsələn, varikoz damarlar kimi) daha yayılmış və bəzən sistemik prosesin nəticəsidir. Anevrizma spesifik olaraq bir damar hissəsində baş verir və daxili təzyiqə qarşı zəif nöqtə halına gəlir. Bu zəiflik damar divarının yırtılmasına və həyati təhlükə doğuran qanaxmaya səbəb ola bilər. Xüsusilə beyin anevrizması və aorta anevrizması bu baxımdan yüksək risk daşıyır. Bu səbəbdən damar genişlənməsi müşahidə olunan şəxslərin, vaxtında yoxlanılması və anevrizma riski baxımından izlənməsi vacibdir.

Anevrizmanın əsas növləri: beyin, aorta və periferik

Anevrizmanın ən çox rast gəlinən formaları arasında beyin anevrizması, aorta anevrizması və periferik anevrizmalar yer alır. Beyin anevrizması, baş beynin əsas arteriyalarında inkişaf edir və əsasən səssiz irəliləyir. Lakin partladığı halda ani və şiddətli baş ağrısı, qusma, görmə itkisi, hətta ölümə qədər aparan beyin qanaxmasına səbəb olur. Bu vəziyyət “səssiz təhlükə” adlandırılır. Aorta anevrizması isə bədənin ən böyük damarı olan aortada baş verir və qarın içində (abdominal aorta) və ya döş qəfəsində (torakal aorta) yerləşə bilər. Qarın aortasında yerləşən anevrizmalar daha çox yayılıb və gizli inkişaf etdiyi üçün tez-tez təsadüfi olaraq MRT və ya USM zamanı aşkar edilir. Üçüncü növ — periferik anevrizmalar — əsasən diz arxasında (popliteal), qollarda və ya boyunda yerləşən arteriyalarda baş verir. Bu növlər daha az təhlükəli hesab olunsa da, qan laxtalanması və damarın tıxanması kimi fəsadlara yol aça bilər. Bütün bu növlər üçün vaxtında müayinə və izləmə, potensial partlama riskinin qarşısını almaqda həyati rol oynayır.

Anevrizmanın əsas yaranma səbəbləri və risk faktorları hansılardır?

Anevrizmanın yaranması, damar divarının zəifləməsi və bu zəif bölgənin daxili təzyiqə tab gətirə bilməyərək genişlənməsi ilə əlaqəlidir. Bu proses tək bir amillə deyil, bir neçə müxtəlif risk faktorunun birlikdə təsiri ilə inkişaf edir. Genetik meyillilikdən tutmuş yüksək qan təzyiqinə, siqaret çəkmədən damar sərtliyinə qədər müxtəlif faktorlar damarların strukturu və funksiyasına mənfi təsir göstərir. Xüsusilə yaş artdıqca bu təsirlər birləşərək anevrizma inkişafını sürətləndirə bilər.

Yüksək qan təzyiqi və damar divarının zəifləməsi

Yüksək qan təzyiqi (hipertoniya), anevrizma formalaşmasında əsas rollardan birini oynayır. Arterial təzyiqin yüksəlməsi damar divarlarına əlavə mexaniki güc tətbiq edir. Zamanla bu təzyiq, xüsusilə damarların zərif hissələrində elastikliyin itirilməsi və divarın incəlməsi ilə nəticələnir. Bu proses nəticəsində damar divarında şarşəkilli genişlənmə – yəni anevrizma – baş verir. Xüsusilə aorta və beyin damarlarında anevrizma riski hipertoniya ilə əhəmiyyətli dərəcədə artır.

Genetik meyillilik və irsi damar xəstəlikləri

Anevrizmanın yaranması təkcə xarici faktorlarla deyil, eyni zamanda genetik meyilliliklə də bağlıdır. Ailəsində anevrizma olan şəxslərdə risk daha yüksəkdir. Xüsusilə Marfan sindromu, Ehlers-Danlos sindromu kimi irsi xəstəliklər, damar divarının zəif toxumasına səbəb olaraq erkən yaşlarda anevrizma riskini artırır. Bu şəxslərdə damar divarları doğuşdan zəif olduğuna görə, genetik anevrizma halları profilaktik izləmə tələb edir.

Siqaret çəkmə, xolesterin və damar sərtliyi

Siqaretin tərkibindəki toksinlər damarların daxili qatını zədələyərək endotel disfunksiyasına səbəb olur. Bu zədələnmə damar divarının gücünü azaldır və anevrizma üçün münbit şərait yaradır. Eyni zamanda, xolesterin səviyyəsinin yüksək olması aterosklerotik lövhələrin yaranmasına səbəb olur. Bu lövhələr damarda sərtlik və qeyri-bərabər gərginlik yaradır, nəticədə damar divarı zəifləyir və anevrizma formalaşa bilir. Damar sərtliyi (arterioskleroz) yaşlılarda anevrizmanın ən çox rastlanan səbəblərindəndir.

Travmalar, infeksiyalar və yaşlanma prosesi

Kəskin fiziki travmalar, xüsusilə avtomobil qəzaları və ya düşmə kimi hadisələrdə damar divarına birbaşa zərbə də travmatik anevrizmaların yaranmasına səbəb ola bilər. Eyni zamanda bəzi bakterial infeksiyalar (məsələn, sifilis) və mikotik infeksiyalar damar divarında iltihab yaradır və bu iltihabi zəifləmə nəticəsində anevrizma inkişaf edir. Yaşlandıqca isə damar divarındakı elastin və kollagen tərkibi azalır, bu da fizioloji zəifləmə ilə damarların genişlənməsinə səbəb olur. Bu səbəbdən yaş faktoru, anevrizmanın ən önəmli risk faktorları arasında yer alır.

Anevrizmanın erkən və irəliləmiş əlamətləri hansılardır?

Anevrizmalar uzun müddət simptom vermədən sakit şəkildə inkişaf edə bilər və yalnız damar divarı genişləndikcə və ya partlayış riski yarandıqda klinik əlamətlərlə özünü göstərir. Əlamətlərin xarakteri anevrizmanın yerləşdiyi nahiyədən asılı olaraq dəyişir: beyin, aorta və periferik damar anevrizmaları bir-birindən fərqli simptomlarla ortaya çıxır. Bəzi hallarda isə ilk və tək əlamət qəfil qanaxma və ya huşun itməsi ola bilər ki, bu da həyati təhlükə yaradır. Bu bölmədə anevrizmanın erkən xəbərdarlıq əlamətləri və irəliləmiş mərhələdə meydana çıxan ağır simptomlar təhlil edilir.

Beyin anevrizması: qəfil baş ağrısı və görmə pozğunluğu

Beyin anevrizması uzun müddət heç bir əlamət vermədən davam edə bilər. Lakin damar divarı genişləndikcə ətraf beyin toxumasına təzyiq göstərərək baş ağrısı, gözlərin qarşısında qaranlıq və bulanıqlıq, görmədə ikiləşmə və göz arxasında ağrı kimi simptomlarla özünü göstərə bilər. Qəfil və dözülməz baş ağrısı, xüsusilə “ən güclü baş ağrısı” kimi təsvir edilirsə, bu beyin anevrizmasının partlaması ehtimalını göstərə bilər. Bəzən qusma, boyun sərtliyi və huşun bulanması da müşahidə olunur ki, bu simptomlar subaraknoid qanaxmaya işarə edir. Belə hallarda dərhal tibbi yardım vacibdir.

Aorta anevrizması: sinə və ya qarın nahiyəsində ağrı

Aorta anevrizması, xüsusilə qarın və ya döş nahiyəsində yerləşdiyi təqdirdə, həmin sahələrdə küt və ya sancı tipli ağrılarla özünü büruzə verə bilər. Qarın aortasında yerləşən anevrizmalar bəzən palpasiyada nəbz verən kütlə kimi hiss olunur. Döş aortası anevrizmasında sinə nahiyəsində təzyiq hissi, nəfəs darlığı, öskürək və udqunma çətinliyi kimi simptomlar görülə bilər. Anevrizma böyüdükcə damar divarına və ətraf orqanlara təzyiq artar, bu isə ağrının intensivləşməsinə səbəb olar. Partlama riski yarandıqda isə ağrı qəfil güclənir və həyati təhlükə yaradan daxili qanaxma baş verir.

Qanaxma riski və huşun itməsi halları

Anevrizmanın ən təhlükəli mərhələsi onun partlaması ilə bağlıdır. Bu vəziyyət adətən qəfil başlayan kəskin ağrı, qan təzyiqinin düşməsi, sürətli nəbz, tərləmə və huşun itməsi ilə müşayiət olunur. Beyin anevrizması partladıqda subaraknoid qanaxma baş verir ki, bu da şok, iflic, koma və hətta ölümə qədər aparan ağır nəticələr doğura bilər. Aorta anevrizmasının partlaması isə daxilə qanaxma ilə nəticələnir və çox qısa zamanda həyati risk yaradır. Bu səbəbdən hər hansı qəfil və güclü simptomda dərhal təcili tibbi yardım göstərilməsi həyati əhəmiyyət daşıyır.

Anevrizma necə diaqnoz olunur?

Anevrizmanın diaqnostikası, onun yerləşdiyi nahiyədən və simptomların şiddətindən asılı olaraq fərqli üsullarla aparılır. Əksər hallarda anevrizmalar təsadüfən, başqa bir tibbi görüntüləmə zamanı aşkarlanır. Lakin bəzi hallarda pasiyent şikayətlərlə müraciət etdikdə, həkim tərəfindən xüsusi görüntüləmə və analizlər tələb olunur. Diaqnozun dəqiqləşdirilməsi üçün MRT (maqnit-rezonans tomoqrafiya), KT (kompüter tomoqrafiyası), angioqrafiya və doppler ultrasəs kimi metodlardan istifadə edilir. Bu müayinələr həm anevrizmanın ölçüsünü və yerləşməsini müəyyən etməyə, həm də partlama riskini qiymətləndirməyə imkan verir.

MRT və KT müayinələri ilə damarların vizualizasiyası

Maqnit-rezonans tomoqrafiya (MRT) və kompüter tomoqrafiyası (KT), anevrizmanın erkən mərhələdə aşkarlanması və struktur dəyərləndirilməsi üçün ən effektiv görüntüləmə üsullarındandır. MRT, xüsusilə beyin anevrizmalarında detallı toxuma görüntüləri təqdim edərək, damar divarındakı dəyişiklikləri müəyyən etməyə imkan verir. KT isə daha qısa müddətdə icra olunduğu üçün, təcili hallarda – məsələn, partlama şübhəsi olduqda – üstünlük təşkil edir. KT-angioqrafiya metodu damarların kontrast maddə ilə çəkilməsi sayəsində aydın vizualizasiya təqdim edir. Bu texnikalar sayəsində anevrizmanın ölçüsü, forması və ətraf toxumalara təsiri dəqiqliklə qiymətləndirilir.

Angioqrafiya və ultrasəs metodları

Angioqrafiya damarların içərisinə kontrast maddə verilərək xüsusi rentgen cihazı ilə izlənməsi üsuludur. Anevrizmanın yerləşdiyi nahiyə və qan axınına təsiri haqqında detallı məlumat verir. Xüsusilə cərrahi müdaxilə planlaşdırılan hallarda, damarın dəqiq anatomiyası bu yolla müəyyən edilir. Periferik və ya abdominal anevrizmaların aşkarlanmasında isə doppler ultrasəs və rəngli doppler müayinələri əhəmiyyətli rol oynayır. Bu qeyri-invaziv metodlar sayəsində damar divarındakı dəyişikliklər və qan axınının sürəti ölçülə bilir.

Klinik simptomlara əsaslanan ilkin qiymətləndirmə

Diaqnostika prosesi bəzən sadə klinik baxış və anamnez toplanması ilə başlayır. Pasiyentin bildirdiyi baş ağrısı, sinə və ya qarın ağrısı, görmə pozğunluğu, huşun bulanması və ya digər qeyri-spesifik əlamətlər həkimi anevrizmadan şübhələndirə bilər. Xüsusilə genetik risk faktoru olan, siqaret çəkən və yüksək təzyiqi olan şəxslərdə bu şikayətlərə daha diqqətlə yanaşılır. İlkin qiymətləndirmə sonrası həkim uyğun görüntüləmə üsullarına yönləndirir. Beləliklə, klinik simptomlar əksər hallarda diaqnostik araşdırmaların başlanğıc nöqtəsini təşkil edir.

Anevrizmanın müalicə üsulları hansılardır?

Anevrizmanın müalicəsi onun yerləşdiyi nahiyəyə, ölçüsünə, böyümə sürətinə və xəstənin ümumi sağlamlıq vəziyyətinə əsasən müəyyən olunur. Kiçik və simptom verməyən anevrizmalar üçün həkimlər tez-tez yalnız mütəmadi izləmə və həyat tərzi dəyişikliyi tövsiyə edirlər. Lakin müəyyən risklər mövcuddursa və ya anevrizma partlama təhlükəsi daşıyırsa, daha aktiv müalicə tədbirləri – o cümlədən cərrahi müdaxilə və dərman terapiyası – zəruri olur. Müalicə yanaşması fərdi olaraq təyin edilməli və həm tibbi, həm də profilaktik məqsədlərlə həyata keçirilməlidir.

Cərrahi müdaxilə: açıq əməliyyat və endovaskulyar yanaşmalar

Anevrizmanın müalicəsində ən təsirli yollardan biri cərrahi müdaxilədir. İki əsas cərrahi üsul tətbiq edilir: açıq əməliyyat və endovaskulyar (damardaxili) müalicə. Açıq əməliyyat zamanı zədələnmiş damar hissəsi çıxarılır və yerinə sağlam damarla əvəzlənir və ya sintetik greft yerləşdirilir. Bu üsul daha invaziv olsa da, bəzi hallarda daha dayanıqlı nəticələr verir. Endovaskulyar yanaşmada isə dəri kəsilmədən, qasıq damarından daxil edilən kateter vasitəsilə anevrizmaya stent-greft yerləşdirilir. Bu metod, xüsusilə aorta anevrizmaları üçün daha az riskli və bərpa müddəti qısa olan seçimdir.

Dərman müalicəsi: təzyiqin və xolesterinin idarə olunması

Əgər anevrizma hələ partlamamışsa və ölçüsü kritik həddə çatmayıbsa, konservativ dərman müalicəsi ilə onun inkişafı nəzarətdə saxlanıla bilər. Bu zaman əsas məqsəd qan təzyiqini sabit saxlamaq və damar divarına düşən yükü azaltmaqdır. Hipertoniya əleyhinə dərmanlar (beta-blokerlər, ACE inhibitorları), xolesterini aşağı salan statinlər və qan durulaşdırıcı preparatlar bu məqsədlə istifadə edilir. Bu dərmanlar həm damar elastikliyini qoruyur, həm də anevrizmanın böyüməsinin qarşısını alır. Xəstə mütəmadi olaraq həkim nəzarətində olmalı və təzyiq/xolesterin səviyyəsi izlənilməlidir.

Müalicədən sonra müşahidə və həyat tərzi dəyişiklikləri

Anevrizma ilə bağlı hər hansı müalicə olunduqdan sonra, xəstə həyatının qalan hissəsində xüsusi qayğı və izləmə tələb edir. Cərrahi müdaxilədən sonra damar vəziyyətinin təkrar görüntüləmə ilə yoxlanması, dərmanların düzgün qəbulu və qan təzyiqinin monitorinqi mütləqdir. Eyni zamanda, siqaret və alkoqol kimi risk faktorlarından uzaq durmaq, duz və yağla zəngin qidaları azaltmaq, müntəzəm fiziki aktivlik və stressin idarə olunması vacib profilaktik tədbirlər sırasındadır. Bu dəyişikliklər yalnız təkrar anevrizma riskini deyil, ümumi ürək-damar sağlamlığını da gücləndirir.

Anevrizmanın qarşısını almaq və profilaktika necə aparılır?

Anevrizmanın inkişafını tamamilə önləmək mümkün olmasa da, risk faktorlarının nəzarətdə saxlanılması ilə onun yaranma ehtimalı əhəmiyyətli dərəcədə azaldıla bilər. Profilaktik tədbirlər əsasən damar sağlamlığını qorumağa yönəlmişdir və bütün yaş qrupları üçün əhəmiyyətlidir, xüsusilə də genetik meyilli və yüksək qan təzyiqindən əziyyət çəkən şəxslər üçün. Sağlam həyat tərzinin mənimsənilməsi, mütəmadi həkim nəzarəti və vaxtında diaqnostika ilə anevrizma kimi təhlükəli damar patologiyalarının qarşısını almaq mümkündür.

Qan təzyiqinin nəzarətdə saxlanılması

Anevrizmanın yaranmasında ən mühüm risk faktoru yüksək qan təzyiqidir. Hipertoniya damar divarına davamlı təzyiq göstərərək onun elastikliyini azaldır və zəifləməsinə səbəb olur. Bu isə damar divarının balon kimi şişməsinə – yəni anevrizmaya – zəmin yaradır. Bu səbəbdən, profilaktikanın əsas sütunlarından biri təzyiqin daim nəzarətdə saxlanmasıdır. Hər bir şəxs – xüsusilə 40 yaşdan yuxarı olanlar – təzyiqini mütəmadi ölçməli, lazımi hallarda həkimin təyin etdiyi dərmanları qəbul etməli və duz, kofein və stress faktorlarını minimuma endirməlidir.

Siqaretdən uzaq durmaq və sağlam qidalanma

Siqaret çəkmək damarların daxili qatına birbaşa zərər verir və damar sərtliyini sürətləndirir. Nikotin həm qan təzyiqini yüksəldir, həm də damarların iltihablanma riskini artırır. Buna görə də siqaret istifadəsi anevrizma üçün əsas risk faktorlarından biri sayılır. Profilaktik baxımdan siqaretdən tamamilə imtina edilməli və damarlara dost olan qidalar – yəni antioksidantlarla zəngin meyvə-tərəvəzlər, omeqa-3 mənbəyi olan balıqlar, qoz-fındıq və tam taxıllar – gündəlik rasiona daxil edilməlidir. Eyni zamanda doymuş yağlar və transyağlardan imtina edilməli, şəkər və duz miqdarı azaldılmalıdır.

Müntəzəm tibbi müayinələr və genetik riskin izlənməsi

Anevrizmanın qarşısının alınmasında erkən diaqnoz və riskli şəxslərin izlənməsi böyük əhəmiyyət daşıyır. Xüsusilə ailəsində anevrizma və ya damar xəstəlikləri olanlar, hipertoniya və xolesterin problemi yaşayanlar mütəmadi olaraq həkim nəzarətində olmalıdır. MRT, KT və ultrasəs müayinələri ilə damar strukturlarının izlənməsi, təzyiq və lipid profilinin yoxlanması, ehtiyac olarsa genetik testlərin aparılması profilaktik baxımdan önəmlidir. Həmçinin, hər hansı bir qeyri-adi simptom (qarın ağrısı, baş ağrısı, görmə pozğunluğu və s.) müşahidə edildikdə vaxt itirmədən mütəxəssisə müraciət edilməlidir. Bu tədbirlər anevrizmanın erkən mərhələdə aşkarlanmasına və fəsadsız müalicəsinə şərait yaradır.

Anevrizma ilə bağlı tez-tez verilən suallar

Anevrizma diaqnozu alan və ya risk altında olan şəxslərin ağlında bir çox sual yaranır. Bu sualların cavablandırılması, həm erkən profilaktikaya, həm də düzgün yanaşmaya kömək edir. Aşağıda anevrizma ilə bağlı ən çox verilən suallar və onların sadə, tibbi əsaslı izahları təqdim olunur.

Anevrizma partlayarsa nə baş verir?

Anevrizmanın partlaması damarın cırılması və nəticədə daxili qanaxma ilə nəticələnir. Beyin anevrizması partladıqda insult, aorta anevrizması partladıqda isə həyati təhlükəli daxili qanaxma baş verir. Bu, təcili tibbi müdaxilə tələb edən vəziyyətdir və ölüm riski yüksəkdir.

Anevrizma hər yaşda insanda yarana bilərmi?

Anevrizma əsasən orta və yaşlı insanlarda daha çox görülür, lakin genetik xəstəliklər, travmalar və doğuşdan gələn damar pozuntuları səbəbilə gənc yaşda da anevrizma yarana bilər. Risk faktoru olan şəxslər istənilən yaşda müayinədən keçməlidir.

Anevrizma əlamətsiz keçə bilərmi?

Bəli, bir çox anevrizma uzun müddət heç bir əlamət vermədən inkişaf edir. Bu tip hallarda diaqnoz yalnız təsadüfi aparılan KT, MRT və ya angioqrafiya zamanı qoyulur. Bu səbəbdən müntəzəm tibbi müayinələr böyük əhəmiyyət daşıyır.

Anevrizma tam sağala bilərmi?

Kiçik ölçülü və vaxtında aşkarlanan anevrizmalar cərrahi və ya endovaskulyar müdaxilə ilə uğurla müalicə oluna bilər. Tam sağalma ehtimalı, anevrizmanın yerləşməsi, ölçüsü və ümumi sağlamlıq vəziyyətindən asılıdır. Erkən diaqnoz bu baxımdan həlledicidir.

Anevrizma olan şəxs idman edə bilərmi?

Anevrizması olan şəxslərin yüksək təzyiq yaradan ağır fiziki fəaliyyətlərdən uzaq durması tövsiyə olunur. Lakin yüngül və nəzarətli fiziki aktivlik (məsələn, gəzinti və ya nəfəs məşqləri) damar sağlamlığı üçün faydalı ola bilər. Mütləq həkimlə məsləhətləşərək qərar verilməlidir.

Anevrizmanın qarşısını alan dərmanlar varmı?

Anevrizmanın özünü birbaşa müalicə edən dərman yoxdur, lakin qan təzyiqini və xolesterini tənzimləyən preparatlar damar divarının gərginliyini azaltmaqla böyümə riskini azaldır. Bu dərmanlar profilaktik məqsədlə həkim nəzarəti ilə istifadə olunur.

Anevrizma hamiləlik zamanı təhlükəlidirmi?

Hamiləlik dövründə qan həcmi və təzyiqin artması mövcud anevrizmalar üçün əlavə risk yarada bilər. Bu səbəbdən hamiləlik planlayan və ya hamilə olan qadınlarda müvafiq görüntüləmə müayinələri və həkim nəzarəti vacibdir. Riskli hallarda doğuş planı fərdi şəkildə hazırlanmalıdır.