Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri milyonlarla insanın gündəlik həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə təsir edən endokrin xəstəliklər sırasındadır. Bu yazıda qalxanabənzər vəzi düyünləri, tiroid hormonlarının pozulması, hipotireoz simptomları və hipertiroidizmin müalicəsi kimi vacib mövzulardan bəhs ediləcək. Əgər siz də “tiroid düyünü nədir?”, “qalxanabənzər vəzi biopsiyası necə aparılır?” və ya “qalxanabənzər vəzi əməliyyatı nə zaman lazımdır?” suallarına cavab axtarırsınızsa, doğru ünvandasınız.
Burada həmçinin tiroid ultrasəs müayinəsi, tireoglobulin testi, qalxanabənzər vəzi iltihabı, TSH hormon dəyərləri, tiroid nodlarının təhlili və autoimmun tiroid xəstəlikləri haqqında elmi və praktik məlumatlarla tanış olacaqsınız. Məqalədə həmçinin qadınlarda tiroid problemi, yaşlılarda hormonal dəyişikliklər, boyun nahiyəsində şişkinlik, tiroid və depressiya əlaqəsi kimi real həyatla bağlı nüanslara da yer verilir.
Ən maraqlısı isə budur ki, yazının sonunda siz evdə tiroidi necə yoxlamaq olar, qalxanabənzər vəzi üçün təbii vasitələr, tiroidi gücləndirən qidalar və tiroid dərmanları nə zaman qəbul olunmalıdır suallarına da cavab tapacaqsınız. Bu yazı, həm tibbi maariflənmə, həm də sağlam həyat üçün vacib olan tiroid sağlamlığınızı daha yaxşı başa düşməyinizə kömək edəcək. Oxumağa davam edin və sağlamlığınızı nəzarətdə saxlayın.
Qalxanabənzər vəzi nədir və hansı funksiyaları yerinə yetirir?
Qalxanabənzər vəzi nədir və hansı funksiyaları yerinə yetirir?Qalxanabənzər vəzi boynun ön hissəsində yerləşən və kəpənəyə bənzəyən daxili sekresiya vəzlərindən biridir. Bu vəz orqanizmin enerji balansına, maddələr mübadiləsinə, bədən istiliyinə, ürək ritminə və beyin fəaliyyətinə təsir göstərən tiroid hormonları istehsal edir. Əsas hormonları Tiroksin (T4) və Triiodotironin (T3) olub, bu maddələr hüceyrələrin enerji istehsalı və böyümə proseslərini tənzimləyir. Həmçinin Kalsitonin hormonu vasitəsilə kalsium və fosforun səviyyəsi idarə olunur.
Qalxanabənzər vəzi fəaliyyətini hipofiz vəzinin ifraz etdiyi TSH hormonu ilə əlaqəli şəkildə həyata keçirir. TSH səviyyəsi aşağı və ya yüksək olduqda, qalxanabənzər vəzi funksiyaları pozula bilər və bu, tiroid hormonlarının pozulması ilə nəticələnə bilər. Uzunmüddətli disbalans hipotireoz simptomları, hipertiroidizmin müalicəsi, hətta qalxanabənzər vəzi düyünləri və qalxanabənzər vəzi kanseri kimi ciddi hallara səbəb ola bilər.
Ən çox rast gəlinən qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri hansılardır?
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri geniş yayılmış və maddələr mübadiləsinə ciddi təsir edən endokrin pozğunluqlar sırasındadır. Bu xəstəliklər əsasən vəzin az və ya çox işləməsi, struktur dəyişiklikləri və hüceyrə böyüməsi ilə xarakterizə olunur. Xəstəliklər xoşxassəli və bədxassəli olmaqla iki əsas qrupa bölünür. Aşağıda ən çox rast gəlinən qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri təqdim olunur:
1. Hipotiroidizm (Tiroidin az fəaliyyəti)
Hipotireoz qalxanabənzər vəzi tərəfindən kifayət qədər hormon istehsal olunmadıqda baş verir və maddələr mübadiləsinin yavaşlamasına səbəb olur. Ən çox rast gəlinən səbəbi Haşimoto xəstəliyi kimi autoimmun tiroid xəstəlikləridir. Simptomlara yorğunluq, çəki artımı, soyuğa qarşı həssaslıq, qəbizlik və dəri quruluğu daxildir. TSH hormon dəyərləri bu vəziyyətdə adətən yüksəlmiş olur. Yod çatışmazlığı, tiroidit və ya qalxanabənzər vəzi əməliyyatı sonrası da hipotiroidizm meydana çıxa bilər. Müalicədə əsas məqsəd tiroid hormon dərmanları ilə hormonal səviyyəni balanslaşdırmaqdır.
2. Hipertiroidizm (Tiroidin artıq fəaliyyəti)
Hipertiroidizm qalxanabənzər vəzi tərəfindən normadan artıq hormon ifraz olunması ilə xarakterizə olunur. Bu hal maddələr mübadiləsini sürətləndirir və ürək döyüntülərinin artması, əsəbilik, arıqlama, istiyə dözümsüzlük, əllərin titrəməsi kimi simptomlara səbəb olur. Ən yayılmış səbəbləri Qreyvs xəstəliyi, tiroid düyünləri və doğuşdan sonra yaranan tiroiditdir. Ağırlıqdan asılı olaraq qalxanabənzər vəzi biopsiyası və ya əməliyyat da gündəmə gələ bilər.
3. Tiroidit (Qalxanabənzər vəzinin iltihabı)
Tiroidit qalxanabənzər vəzinin iltihabıdır və tez-tez hormonal səviyyələrin dəyişməsi ilə nəticələnir. Bu vəziyyət əvvəlcə hipertiroidizm, daha sonra isə hipotiroidizm mərhələsinə keçə bilər. Səbəbləri arasında viral infeksiyalar, autoimmun reaksiyalar və doğuşdan sonrakı hormonal dəyişikliklər yer alır. Xüsusilə postpartum tiroidit doğuşdan sonra bəzi qadınlarda müşahidə edilə bilər.
4. Zob (Qalxanabənzər vəzinin böyüməsi)
Zob qalxanabənzər vəzi ölçüsünün normadan artıq olması ilə xarakterizə olunur. Bu hal əsasən yod çatışmazlığı ilə bağlı olsa da, genetik meyillər, hormonal pozuntular və düyünlər də səbəb ola bilər. Zob düyünlü və düyünsüz formada müşahidə oluna bilər. Bəzən simptomsuz keçir, bəzən isə udqunma çətinliyi, boğaz ağrısı, səsin dəyişməsi kimi əlamətlərə səbəb ola bilər.
5. Tiroid xərçəngi
Qalxanabənzər vəzi kanseri nadir, lakin ciddi bir bədxassəli tiroid xəstəliyidir. Bu vəziyyətdə vəzdəki hüceyrələr anormal şəkildə çoxalaraq xərçəng toxuması əmələ gətirir. Ən çox rast gəlinən növləri papilyar, follikulyar, medulyar və anaplastik xərçəngdir. Əlamətlər arasında boyun nahiyəsində sərt şiş, səsdə dəyişiklik, udqunma çətinliyi və ağrı ola bilər. Erkən mərhələdə aşkarlanarsa, qalxanabənzər vəzi əməliyyatı və radioaktiv yod müalicəsi ilə müsbət nəticə əldə edilə bilər.
Tiroid hormonlarının pozulması hansı simptomlarla özünü göstərir?
Tiroid hormonlarının pozulması bədənin maddələr mübadiləsini tənzimləyən qalxanabənzər vəzi funksiyasının qeyri-sabitliyi ilə əlaqəlidir. Bu vəziyyət hormonların ya normadan artıq, ya da az ifraz olunması ilə nəticələnir və bir sıra fiziki və psixoloji əlamətlərlə özünü büruzə verir. Simptomlar pozuntunun hipotiroidizm və ya hipertiroidizm formasında olmasına görə dəyişə bilər. Aşağıda ən çox rast gəlinən tiroid hormon pozğunluğunun əlamətləri sadalanır:
- Yorğunluq və ümumi zəiflik
- Pəhriz dəyişmədən çəki artımı və ya azalması
- Yuxuya getməkdə çətinlik və ya günboyu yuxululuq
- Depressiya, əhval dəyişkənliyi, narahatlıq və panik atak
- Konsentrasiya pozuntusu və yaddaş zəifliyi
- Qol və ayaqlarda keyimə, uyuşma və əzələ zəifliyi
- Menstrual dövrdə nizamsızlıq və ağrıların artması
- Cinsi istəksizlik və sonsuzluq problemi
- Qəbizlik, ishal və yavaş bağırsaq hərəkətləri
- Qanda xolesterin səviyyəsinin normadan kənara çıxması
- Qan təzyiqi dəyişiklikləri (xüsusilə sistolik yüksəkliyi)
- Nəbz ritminin yavaşlaması və ya sürətlənməsi
- Saç tökülməsi, dəri quruluğu və dırnaq zəifliyi
- Soyuqluq hissi və ya həddindən artıq tərləmə
- Əllərdə və ayaqlarda istilik problemi və aşağı bədən istiliyi
Qalxanabənzər vəzi xəstəliklərinin yaranma səbəbləri nələrdir?
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri genetik meyllilikdən tutmuş ətraf mühit faktorlarına qədər müxtəlif səbəblərlə bağlı ortaya çıxır. Bu xəstəliklər adətən tiroid hormonlarının pozulması, düyünlərin əmələ gəlməsi, iltihablanma prosesləri və ya qalxanabənzər vəzi kanseri formasında özünü göstərə bilər. Aşağıda bu pozğunluqların ən çox rast gəlinən səbəbləri izah olunur:
- Autoimmun xəstəliklər
- Genetik meyillilik
- Yod çatışmazlığı və ya yodun artıq olması
- Dərmanların və toksinlərin təsiri
- Hormonal balanssızlıq və hipofiz vəzinin pozğunluğu
- Virus və ya bakterial infeksiyalar
- Şüalanma və radiasiya təsiri
- Hamiləlik və doğuşdan sonrakı dövr
- Qidalanma və həyat tərzi
Autoimmun xəstəliklər
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri arasında autoimmun tiroid xəstəlikləri ən geniş yayılmış səbəblərdən biridir. Bu hallarda immun sistem pozuntusu bədənin öz tiroid toxumasına qarşı hücum etməsinə səbəb olur. Ən çox rast gəlinən formalar Haşimoto xəstəliyi və Qreyvs xəstəliyidir. Haşimoto xəstəliyi vəzin tədricən fəaliyyətini itirməsinə, yəni hipotireoz simptomları ilə müşahidə olunan vəziyyətə gətirib çıxarır. Qreyvs xəstəliyi isə əksinə, vəzin həddindən artıq işləməsi ilə tiroid hormonlarının pozulması problemini yaradır. Bu pozuntular zamanı TSH hormon dəyərləri qeyri-sabit olur.
Həddindən artıq hormon ifrazı qalxanabənzər vəzi ölçüsünün böyüməsinə və qalxanabənzər vəzi düyünləri yaranmasına səbəb ola bilər. Autoimmun proseslər həmçinin qalxanabənzər vəzi iltihabı və qalxanabənzər vəzi disfunksiyası ilə nəticələnə bilər. İrəliləyən hallarda qalxanabənzər vəzi biopsiyası ilə toxuma dəyişikliyi qiymətləndirilə bilər. Xüsusilə qadınlarda tiroid problemi bu səbəblə daha çox rast gəlinir.
Genetik meyillilik
Tiroid xəstəlikləri bəzi hallarda genetik olaraq nəsildən-nəslə ötürülə bilər. Əgər ailədə qalxanabənzər vəzi problemləri və ya qalxanabənzər vəzi kanseri müşahidə olunubsa, risk daha yüksək hesab edilir. Xüsusilə tiroid düyünü nədir sualına cavab axtaran insanlarda bu faktor nəzərə alınmalıdır. Genetik meyilli şəxslərdə hormon səviyyələrinin ölçülməsi və tiroid ultrasəs müayinəsi mütəmadi aparılmalıdır. Bəzi gen mutasiyaları qalxanabənzər vəzi şişləri və qalxanabənzər hormon əvəzedici terapiya ehtiyacına səbəb ola bilər. Genetik faktorlar həm autoimmun tiroid xəstəlikləri, həm də qalxanabənzər vəzi düyünləri ilə əlaqələndirilə bilər. Genetik kodda baş verən dəyişikliklər hormon müalicəsi ehtiyacını artıran vəziyyətlər yarada bilər.
Ailə üzvlərində qalxanabənzər vəzi əməliyyatı və ya radioaktiv yod müalicəsi keçmişi olanlar daha diqqətli olmalıdır. Bu faktorlar tiroid pozğunluqlarının diaqnozu zamanı nəzərə alınmalı vacib elementlərdəndir. Genetik meyillik qalxanabənzər vəzi üçün təbii vasitələr kimi yanaşmalarla nəzarətdə saxlanıla bilməz. Həkim tərəfindən vaxtaşırı TSH hormon dəyərləri izlənməlidir. Genetik faktora əsaslanan hormonal balans pozuntusu təkcə fiziki deyil, tiroid və depressiya əlaqəsi kimi psixi təsirlərə də səbəb ola bilər.
Yod çatışmazlığı və ya yodun artıq olması
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri sırasında yod balansının pozulması olduqca önəmli rol oynayır. Yod tiroid hormonlarının pozulması ilə nəticələnən hormon sintezində əsas maddədir. Bədəndə yod çatışmazlığı qalxanabənzər vəzi ölçüsünün artmasına və zob xəstəliyinin inkişafına səbəb olur. Bu vəziyyət uzunmüddətli davam etdikdə qalxanabənzər vəzi düyünləri və qalxanabənzər vəzi disfunksiyası meydana çıxa bilər. Yod azlığı olan bölgələrdə yaşayan insanlar hipotireoz simptomları ilə daha çox qarşılaşır. Əksinə, bədəndə həddindən artıq yod yığılması da hipertiroidizmin müalicəsi baxımından çətinlik yarada bilər.
Bu zaman TSH hormon dəyərləri qeyri-stabil hala gəlir və hormon səviyyələrinin ölçülməsi müntəzəm aparılmalıdır. Qadınlarda tiroid problemi yod balansından daha çox təsirlənir, xüsusilə hamiləlik dövründə. Yodun normadan artıq olması bəzi hallarda tiroid nodlarının təhlili nəticəsində müəyyən edilə bilər. Əhalinin qidalanmasında yodlaşdırılmış duz istifadəsi vacib profilaktik tədbirdir. Yod balanssızlığı həm maddələr mübadiləsi pozuntusu, həm də bədən istiliyi və tiroid əlaqəsi ilə bağlı problemlər doğura bilər. Həmçinin bu faktor tiroid xəstəliklərində arıqlama və ya əksinə çəki artımına səbəb ola bilər.
Dərmanların və toksinlərin təsiri
Tiroid xəstəlikləri bəzən müəyyən dərman preparatlarının və ətraf mühit toksinlərinin təsiri ilə inkişaf edir. Xüsusilə amiodaron, litium kimi dərmanlar qalxanabənzər vəzi funksiyasını poza bilər. Bu maddələr hormon sintezinə müdaxilə edərək tiroid hormonlarının pozulması ilə nəticələnir. Həddindən artıq dərman qəbulu zamanı qalxanabənzər vəzi ölçüsü dəyişə bilər və qalxanabənzər vəzi disfunksiyası inkişaf edə bilər. Bu hallarda hormon səviyyələrinin ölçülməsi və TSH hormon dəyərləri müntəzəm izlənilməlidir.
Qalxanabənzər hormon əvəzedici terapiya dərmanla bağlı pozuntularda tez-tez tətbiq olunan yanaşmadır. Dərman təsiri ilə yaranan problemlər maddələr mübadiləsi pozuntusu, bədən istiliyi və depressiya əlaqəsi kimi əlamətlərlə müşahidə edilə bilər. Eyni zamanda bəzi sənaye tullantıları və pestisidlər immun sistem pozuntusu yaratmaqla autoimmun tiroid xəstəlikləri üçün zəmin yaradır. Bu toksinlər xüsusilə qadınlarda tiroid problemi ilə əlaqələndirilir. Boyun nahiyəsində şişkinlik və qalxanabənzər vəzi problemləri hallarında dərman və toksin tarixçəsi hər zaman araşdırılmalıdır.
Hormonal balanssızlıq və hipofiz vəzinin pozğunluğu
Tiroid hormonlarının pozulması çox zaman hormonal balans pozuntusu nəticəsində ortaya çıxır. Bu balans pozğunluğu bəzən hipofiz vəzinin düzgün işləməməsi ilə bağlı ola bilər. Hipofiz vəzinin əsas funksiyalarından biri TSH hormonunun ifrazıdır və bu hormon qalxanabənzər vəzinin fəaliyyətini tənzimləyir. TSH səviyyəsindəki pozuntular tiroid pozğunluqlarının diaqnozu üçün əsas göstəricilərdəndir. Hipofizdəki funksional dəyişikliklər tiroid hormon dərmanları ilə nəzarət altına alınmalıdır.
Bu balanssızlıq həm qalxanabənzər hormon əvəzedici terapiya, həm də qalxanabənzər vəzi əməliyyatı ilə əlaqəli qərarlara təsir edə bilər. Hormon balanssızlığı xüsusilə yaşlılarda hormonal dəyişikliklər zamanı daha tez-tez müşahidə olunur. Bəzi hallarda halsızlıq və hormonal səbəblər qarışdırılır və yanlış diaqnoz qoyula bilər. Hormon balansının pozulması qalxanabənzər vəzi düyünləri və qalxanabənzər vəzi şişləri riskini də artırır. Bu səbəbdən endokrinologiya müayinələri mütəmadi aparılmalıdır. Hormon səviyyələrinin dəyişməsi tiroid göz xəstəliyi və digər əlavə simptomlarla da müşayiət oluna bilər.
Virus və ya bakterial infeksiyalar
Tiroid xəstəlikləri bəzən infeksion faktorlarla əlaqəli olaraq inkişaf edə bilər. Xüsusilə virus mənşəli infeksiyalar qalxanabənzər vəzi iltihabı yarada bilər və bu vəziyyətə tiroidit deyilir. Tiroidit vəziyyətində vəzin fəaliyyəti qısa müddətdə dəyişə bilər – əvvəlcə hipertiroidizm, daha sonra isə hipotireoz simptomları müşahidə oluna bilər. Bu dəyişikliklər TSH hormon dəyərləri və hormon səviyyələrinin ölçülməsi ilə müəyyən olunur. İnfeksiya nəticəsində yaranan şişkinlik boyun nahiyəsində şişkinlik kimi xarici əlamətlərlə də müşayiət oluna bilər. Bəzi hallarda infeksiyadan sonra qalxanabənzər vəzi düyünləri formalaşa bilər.
İnfeksion faktorlar həmçinin immun sistem pozuntusu fonunda autoimmun tiroid xəstəlikləri riskini artıra bilər. Qadınlarda tiroid problemi doğuşdan sonra immun zəiflik fonunda bu tip infeksiyalarla əlaqələndirilə bilər. İltihabın kəskin forması zamanı qalxanabənzər vəzi problemləri və qalxanabənzər vəzi disfunksiyası meydana çıxır. Xəstəlik uzun müddət davam etdikdə hormon müalicəsi və qalxanabənzər hormon əvəzedici terapiya lazım ola bilər. İnfeksiyaya bağlı pozuntular maddələr mübadiləsi pozuntusu, bədən istiliyi və tiroid əlaqəsi ilə də özünü göstərə bilər. Belə hallarda həkimə vaxtında müraciətə üstünlük verilməlidir.
Şüalanma və radiasiya təsiri
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri arasında şüalanmaya məruz qalmaq risk faktorlarından biri kimi xüsusi yer tutur. Xüsusilə uşaqlıq dövründə baş-boyun nahiyəsinə tətbiq olunan radioterapiya gələcəkdə qalxanabənzər vəzi kanseri riskini artıra bilər. Radiasiya hüceyrə bölünməsinə təsir edərək qalxanabənzər vəzi şişləri və qalxanabənzər vəzi düyünləri kimi formalaşmalara səbəb olur. Bu düyünlər bəzən qalxanabənzər vəzi biopsiyası və tiroid nodlarının təhlili ilə qiymətləndirilir. Yüksək dozalı radiasiya bəzi hallarda autoimmun tiroid xəstəlikləri üçün də zəmin yarada bilər. Radiasiya təsiri altında olan toxumalar hormon istehsalında qeyri-sabitlik yaradaraq tiroid hormonlarının pozulması ilə nəticələnə bilər.
Belə hallarda TSH hormon dəyərləri normadan kənara çıxır. Bu xəstələrdə qalxanabənzər vəzi ölçüsü normadan böyük ola bilər və boyun nahiyəsində şişkinlik yarana bilər. Radioaktiv yod müalicəsi keçmişi olan insanlarda uzunmüddətli nəzarət tələb olunur. Şüa təsiri həm də hormon səviyyələrinin ölçülməsi ilə izlənilməlidir. Radiasiya ilə bağlı yaranan pozuntular hormonal balans pozuntusu, maddələr mübadiləsi pozuntusu və bədən istiliyi və tiroid əlaqəsi kimi sistemik dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Belə hallarda tiroid xəstəliklərinin müalicə üsulları həkim tərəfindən fərdi şəkildə planlaşdırılır.
Hamiləlik və doğuşdan sonrakı dövr
Tiroid pozuntuları hamiləlik dövründə və doğuşdan sonra xüsusilə qadınlarda tiroid problemi olaraq daha sıx müşahidə edilir. Hamiləlik zamanı hormon səviyyələrinin ölçülməsi və qalxanabənzər vəzi funksiyasının izlənməsi vacibdir. Hormonal dəyişikliklər bəzi hallarda postpartum tiroidit ilə nəticələnir. Bu vəziyyət əvvəlcə hipertiroidizm, daha sonra isə hipotireoz simptomları ilə özünü göstərə bilər. Autoimmun tiroid xəstəlikləri bu dövrdə aktivləşə bilər və immun sistem pozuntusu yaranar.
Hamiləlikdən sonra qalxanabənzər vəzi iltihabı inkişaf edə bilər və bu qalxanabənzər vəzi biopsiyası ilə qiymətləndirilə bilər. Əgər qalxanabənzər vəzi düyünləri və ya qalxanabənzər vəzi ölçüsündə artım müşahidə olunarsa, əlavə müayinələr tələb oluna bilər. Doğuş sonrası dövrdə tiroid hormon dərmanları istifadəsi lazım ola bilər. Tiroid xəstəlikləri və stress əlaqəsi də bu dövrdə özünü daha kəskin şəkildə göstərir. Belə hallarda tiroid problemləri üçün hansı həkimə getmək lazımdır sualı vacib məqamdır. Həkim-endokrinoloqun müşahidəsi altında tiroid xəstəliklərinin müalicə üsulları fərdi şəkildə planlaşdırılır.
Qidalanma və həyat tərzi
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri qidalanma vərdişləri və həyat tərzi ilə sıx bağlıdır. Yod, selen, sink kimi mikroelementlərin çatışmazlığı tiroid hormonlarının pozulması ilə nəticələnə bilər. Əsasən qalxanabənzər vəzi üçün təbii vasitələr və tiroidi gücləndirən qidalar hormonların normal səviyyədə qalması üçün əhəmiyyətlidir. Zəif qidalanma maddələr mübadiləsi pozuntusu və hormonal balans pozuntusu ilə nəticələnə bilər. Piylənmə isə qalxanabənzər vəzi disfunksiyası və tiroid xəstəliklərində arıqlama hallarına səbəb ola bilər.
Halsızlıq və hormonal səbəblər bu tip həyat tərzi ilə daha da ağırlaşa bilər. Stress və yuxusuzluq da qalxanabənzər vəzi problemləri üçün risk faktorudur. Zərərli vərdişlər, siqaret və spirtli içki istifadəsi qalxanabənzər vəzi funksiyasını zəiflədə bilər. Xüsusilə qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri necə yaranır sualının cavabı qidalanma faktorları ilə sıx bağlıdır. Düzgün qidalanma və aktiv həyat tərzi hormon müalicəsi ehtiyacını azaltmağa kömək edə bilər. Ev şəraitində tiroidi necə yoxlamaq olar sualına cavab bəzən sadə həyat tərzi dəyişikliyi ilə nəticə verə bilər.
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri necə diaqnoz olunur?
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri özünü bəzən gizli şəkildə, bəzən isə açıq simptomlarla büruzə verir. Bu vəzin funksional və ya struktur pozğunluqlarını müəyyən etmək üçün bir sıra laborator və görüntüləmə üsullarından istifadə olunur. Diaqnozun dəqiqliyi həm erkən müalicə, həm də ağırlaşmaların qarşısının alınması baxımından olduqca vacibdir. Aşağıda tiroid xəstəliklərinin diaqnostik metodları izah olunur:
- Həkim müayinəsi və klinik simptomların qiymətləndirilməsi
- Hormon səviyyələrinin laborator analizlərlə qiymətləndirilməsi
- Ultrasəs müayinəsi ilə struktur dəyişiklərin aşkarlanması
- Biopsiya və sitoloji müayinə
- İzotop skan və radioaktiv yod testləri
1. Həkim müayinəsi və klinik simptomların qiymətləndirilməsi
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri ilkin olaraq endokrinoloq müayinəsi və xəstənin klinik şikayətlərinin dinlənilməsidir. Qalxanabənzər vəzi problemləri ilə bağlı yorğunluq, çəki dəyişiklikləri, soyuğa və istiyə həssaslıq, əzələ zəifliyi və menstruasiya pozuntuları kimi əlamətlər əhəmiyyətli göstəricilərdir. Həkim fiziki müayinədə qalxanabənzər vəzi ölçüsü, nahiyədə sərtlik, düyünlərin olması və boyun nahiyəsində şişkinlik kimi əlamətləri qiymətləndirir. Halsızlıq və hormonal səbəblər kontekstində psixi-emosional durum da dəyərləndirilir. Bu mərhələdə həkim tiroid və depressiya əlaqəsi kimi aspektləri də gözdən keçirir. Simptomlar və ailəvi tarix birlikdə nəzərə alınaraq, xəstəyə uyğun laborator və instrumental analizlər təyin olunur.
2. Hormon səviyyələrinin laborator analizlərlə qiymətləndirilməsi
Tiroid xəstəliklərinin diaqnozunda ən vacib üsullardan biri hormon səviyyələrinin müəyyən edilməsi məqsədilə aparılan qan analizidir. Burada əsas göstəricilər TSH hormon dəyərləri, T3 (triiodotironin) və T4 (tiroksin) səviyyələridir. TSH normadan yüksəkdirsə, bu, adətən hipotireoz simptomları ilə əlaqələndirilir. Əksinə, TSH aşağı, T3 və T4 yüksəkdirsə, bu hal hipertiroidizmin müalicəsi üçün göstəricidir. Əlavə olaraq tireoglobulin testi, anti-TPO və anti-TG kimi autoimmun tiroid xəstəlikləri üçün spesifik markerlər də analiz edilir. Bu analizlər həm qalxanabənzər hormon əvəzedici terapiya ehtiyacını, həm də xəstəliyin səbəbini təyin etməyə imkan verir. Laborator nəticələr xəstəliyin mərhələsi və növü haqqında ilkin məlumat verir.
3. Ultrasəs müayinəsi ilə struktur dəyişiklərin aşkarlanması
Tiroid ultrasəs müayinəsi qalxanabənzər vəzin ölçüsü, forması və toxuma quruluşu haqqında ətraflı məlumat verir. Bu müayinə ilə qalxanabənzər vəzi düyünləri, qalxanabənzər vəzi şişləri, fibroz dəyişikliklər və iltihab əlamətləri müşahidə olunur. Həkim ultrasəs vasitəsilə qalxanabənzər vəzi ölçüsündə böyümə və ya assimetriya da təyin edə bilər. Bu vizual dəyərləndirmə qalxanabənzər vəzi biopsiyası ehtiyacını müəyyənləşdirir. Ultrasəs həm də müalicə sonrası nəzarət üçün vacib görüntüləmə üsuludur.
4. Biopsiya və sitoloji müayinə
Tiroid düyünlərinin təbiətini təyin etmək üçün biopsiya və sitoloji müayinə mühüm diaqnostik addımdır. Əgər ultrasəs müayinəsi zamanı qalxanabənzər vəzi düyünləri aşkarlanarsa, növbəti mərhələ olaraq qalxanabənzər vəzi biopsiyası aparılır. Biopsiya əsasən nazik iynə aspirasiya metodu ilə icra edilir və düyünün xərçəng olub-olmaması müəyyənləşdirilir. Alınan nümunə sitoloji laborator analiz üçün göndərilir və hüceyrələrin quruluşu mikroskop altında qiymətləndirilir. Biopsiya nəticəsi həm qalxanabənzər vəzi əməliyyatı qərarına təsir edir, həm də radioaktiv yod müalicəsi planlamasına istiqamət verir. Sitoloji müayinə yüksək dəqiqliklə xoşxassəli və bədxassəli düyünləri ayırd etməyə imkan yaradır.
5. İzotop skan və radioaktiv yod testləri
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri bəzən funksional dəyərləndirmə üçün izotop skan və radioaktiv yod testlərinə ehtiyac duyur. Bu testdə radioaktiv yod kapsula və ya maye şəklində qəbul edilir və qalxanabənzər vəzi tərəfindən necə udulduğu izlənilir. Bu üsul vəzin həddindən artıq aktiv və ya passiv sahələrini müəyyənləşdirir. Aktiv bölgələr hipertiroidizm, passiv bölgələr isə karsinoma riski daşıya bilər. Skan nəticəsində qalxanabənzər vəzi düyünləri arasında funksional fərqlər təyin olunur. Bu test həmçinin qalxanabənzər vəzi problemləri olan xəstələrdə müalicə taktikalarının planlaşdırılmasında əhəmiyyətlidir. İstifadəsi həkimin qərarına əsasən, ehtiyac olduqda icra olunur.
Tiroid xəstəliklərinin müalicə üsulları nələrdir?
Tiroid xəstəliklərinin müalicəsi xəstəliyin növünə, hormon səviyyəsinə və xəstənin ümumi sağlamlıq durumuna əsaslanır. Müalicə prosesində həm dərman vasitələrindən, həm də invaziv prosedurlardan istifadə oluna bilər. Əgər tiroid vəzi artıq və ya qeyri-kafi hormon ifraz edirsə, balansı bərpa etmək üçün fərqli yanaşmalar tələb olunur. Aşağıda bu üsullar daha ətraflı şəkildə izah edilir.
1. Dərman müalicəsi
Tiroid disfunksiyası zamanı ən çox tətbiq olunan üsullardan biri medikamentoz, yəni dərman müalicəsidir. Bu müalicə forması həm hormon çatışmazlığı, həm də hormon ifrazının artıqlığı hallarında istifadə edilir. Levotiroksin kimi sintetik hormon preparatları hipotiroidizm vəziyyətlərində geniş istifadə olunur. Bu dərmanlar orqanizmdə çatışmayan hormonları əvəz etməyə kömək edir və maddələr mübadiləsini normallaşdırır. Həddindən artıq hormon istehsalında isə metimazol və propiltiourasil kimi preparatlar təyin edilir. Dərman dozası mütəmadi olaraq qan analizləri nəticələrinə uyğun olaraq tənzimlənir.
Müalicənin effektivliyi üçün müntəzəm həkim nəzarəti vacibdir. Yan təsirlər yarandıqda alternativ dərmanlara keçid edilə bilər. Xəstələr dərman qəbulunu ani şəkildə dayandırmamalıdır. Uzunmüddətli istifadə hallarında qaraciyər funksiyası və ağ qan hüceyrələri də izlənməlidir. Dərman terapiyası bəzən cərrahi müdaxilənin qarşısını almağa da kömək edə bilər. Bu üsul yüngül və orta səviyyəli tiroid pozuntuları üçün effektiv və təhlükəsiz sayılır.
2. Radioaktiv yod terapiyası
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri zamanı hormon ifrazı artdıqda və ya bəzi düyünlər hiperaktiv olduqda radioaktiv yod terapiyası tətbiq edilir. Bu müalicə tiroid hüceyrələrini hədəf alaraq onların fəaliyyətini zəiflədir və ya məhv edir. Radioaktiv yod ağız yolu ilə qəbul olunur və yalnız tiroid toxuması tərəfindən sorulur. Beləliklə, digər orqanlara zərər vermədən təsir göstərir. Bu metod əsasən hipertiroidizm və toksik düyünlü zob hallarında istifadə olunur.
Bəzən xroniki tiroidit fonunda yaranan yüksək hormon ifrazında da faydalı olur. Müalicədən sonra hormon səviyyəsi tədricən aşağı düşür. Əksər hallarda bir neçə ay ərzində hipotiroidizm inkişaf edə bilər. Buna görə müalicə sonrası sintetik hormon əvəzi istifadə edilməlidir. Prosedur xəstəxana şəraitində xüsusi izolyasiya qaydaları ilə həyata keçirilir. Əks göstərişlər arasında hamiləlik və laktasiya dövrü yer alır. Bu üsul invaziv olmaması və yüksək effektivliyi ilə üstünlük təşkil edir.
3. Cərrahi müdaxilə
Tiroid xəstəlikləri bəzi hallarda cərrahi müalicə tələb edə bilər, xüsusilə də xərçəng şübhəsi və ya böyük düyünlər varsa. Əməliyyat zamanı tiroid vəzinin bir hissəsi və ya tamamı çıxarıla bilər. Bu müdaxilə əsasən kompressiv simptomlar, hormonal qeyri-stabillik və ya xərçəng riski olan düyünlər zamanı aparılır. Əməliyyatdan əvvəl dəqiq diaqnoz üçün biopsiya və ultrasəs müayinəsi həyata keçirilir. Əgər vəz tam çıxarılırsa, xəstəyə ömürlük hormon əvəzləyici müalicə verilir.
Əməliyyat zamanı səs tellərinə yaxınlıqda yerləşən sinirlər və qalxanabənzər artan damarlar xüsusi diqqətlə qorunmalıdır. Bəzi xəstələrdə əməliyyatdan sonra qalıcı hipokalsemiya müşahidə oluna bilər. Əməliyyat ümumilikdə təhlükəsiz olsa da, hər cərrahi prosedurda olduğu kimi burada da risklər mövcuddur. Ən yaxşı nəticə üçün bu prosedur təcrübəli endokrin cərrah tərəfindən aparılmalıdır. Cərrahi müdaxilə nəticəsində bəzi hallarda xəstə tam sağala bilir. Bu üsul, əsasən digər müalicə üsullarının nəticəsiz qaldığı hallarda icra olunur.
Qalxanabənzər vəzi xəstəliklərində qidalanma necə olmalıdır?
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri zamanı düzgün və balanslı qidalanma hormon tarazlığının bərpası, maddələr mübadiləsinin normallaşması və iltihabi proseslərin azalması baxımından mühüm rol oynayır. Xüsusilə yod, selen, sink, dəmir və antioksidantlar ilə zəngin məhsullar tiroid funksiyasını dəstəkləyir. Qidalanma həm hipotiroidizm, həm də hipertiroidizm zamanı fərqli yanaşmalar tələb etsə də, bəzi ümumi qaydalar hər iki hal üçün keçərlidir. Aşağıda qalxanabənzər vəzi üçün faydalı qidalar sadalanır:
- Dəniz məhsulları (xüsusilə tuna, skumbriya, qızılbalıq) – Omeqa-3 yağ turşuları və selenium mənbəyidir.
- Braziliya qozu – Az miqdarda qəbul edildikdə gündəlik selenium ehtiyacını qarşılayır.
- Dəniz yosunu – Təbii yod qaynağıdır, lakin həddindən artıq qəbulundan çəkinmək lazımdır.
- Qatıq və kefir – Tərkibindəki probiotiklər bağırsaq mikroflorasını tənzimləyərək tiroidi dolayısı ilə dəstəkləyir.
- Tam taxıllar (qarabaşaq, yulaf, kəpəkli düyü) – Maddələr mübadiləsini stabilləşdirir və enerji balansını qoruyur.
- Fındıq, qoz və badam – Omeqa-3 və antioksidantlarla zəngin olduqları üçün hüceyrə qorunmasına yardım edir.
- Avokado – Sağlam yağlar və vitamin E mənbəyi kimi tiroid hormonlarının tənzimlənməsinə dəstək verir.
- Yarpaqlı yaşıl tərəvəzlər (ispanaq, brokoli, Brüssel kələmi) – Lif və antioksidantlarla zəngindir, lakin hipotiroidizmli xəstələrdə miqdar nəzarətdə saxlanmalıdır.
- Meyvələr (məsələn, yabanı qarağat, nar, sitrus meyvələri) – İltihab əleyhinə təsir göstərən antioksidantlar ehtiva edir.
- Yumurta – Yod və zülal mənbəyi olaraq tiroid hüceyrələrinin qurulmasına kömək edir.
- Qaraciyər və qırmızı ət – Dəmir və sink kimi minerallarla zəngindir, lakin ölçülü istehlak edilməlidir.
- Bitki mənşəli yağlar (zeytun yağı, kətan toxumu yağı) – Hormonal tarazlıq üçün faydalı yağ turşuları təmin edir.
Bu qidalar qalxanabənzər vəzinin fəaliyyəti üçün zəruri maddələri təmin edir və düzgün istifadə edildikdə hormon müalicəsinin effektivliyini artırmağa kömək edə bilər. Eyni zamanda, fast food, şəkərli içkilər və trans yağlar kimi məhsullardan uzaq durmaq da vacibdir.
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri haqqında tez-tez verilən suallar
Qalxanabənzər vəzi harada yerləşir və funksiyası nədir?
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri haqqında məlumat almaq üçün əvvəlcə bu vəzin yerləşmə yerini və funksiyasını bilmək vacibdir. Boynun ön hissəsində, qırtlağın altında yerləşən bu vəz maddələr mübadiləsini, enerji sərfiyyatını və hormon balansını tənzimləyir.
Tiroid hormonlarının normadan sapması hansı fəsadlara yol aça bilər?
Tiroid hormonlarının normadan kənara çıxması bədən istiliyindən tutmuş ürək ritminə qədər bir çox sistemi təsir edə bilər. Bu sapmalar nəticəsində yorğunluq, kökəlmə, əsəbilik, menstruasiya pozğunluğu və ürək-damar problemləri inkişaf edə bilər.
Hipotiroidizm və hipertiroidizm arasında nə fərq var?
Tiroid xəstəlikləri arasında olan hipotiroidizm və hipertiroidizm hormon istehsalına görə fərqlənir. Hipotiroidizm zamanı hormon istehsalı azalır, hipertiroidizmdə isə əksinə, artıq miqdarda hormon ifraz olunur.
Qalxanabənzər vəzi düyünləri təhlükəlidirmi?
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri sırasında ən çox rast gəlinənlərdən biri düyünlərdir. Onların əksəriyyəti xoşxassəli olsa da, bəziləri diaqnostik baxımdan nəzarət tələb edir.
Tiroid xəstəlikləri irsimi keçir?
Tiroid xəstəlikləri bəzi hallarda genetik meyillə əlaqəli olur. Ailəsində tiroid problemi olan şəxslərdə risk daha yüksək ola bilər.
Qalxanabənzər vəzi problemi arıqlamağa və kökəlməyə səbəb ola bilərmi?
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri maddələr mübadiləsinə təsir etdiyindən çəki dəyişikliyinə səbəb ola bilər. Hipotiroidizm zamanı çəki artımı, hipertiroidizm zamanı isə arıqlama müşahidə oluna bilər.
Tiroid xəstəlikləri sonsuzluğa səbəb ola bilərmi?
Tiroid xəstəlikləri qadınlarda menstrual nizamsızlıq və yumurtlama problemləri yarada bilər. Bu da bəzi hallarda sonsuzluq riskini artırır.
Qalxanabənzər vəzi xəstəliklərinin diaqnostikası üçün hansı testlər verilməlidir?
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri diaqnozu üçün əsasən TSH, T3 və T4 hormon testləri aparılır. Həkim zərurət görərsə, əlavə antikor və görüntüləmə analizləri də istəyə bilər.
Tiroid xəstəliklərinin müalicəsi ömürlükmü aparılır?
Tiroid xəstəlikləri bəzi hallarda daimi nəzarət və uzunmüddətli müalicə tələb edə bilər. Xüsusilə hipotiroidizm zamanı hormon əvəzedici terapiya ömürlük ola bilər.
Qalxanabənzər vəzi əməliyyatı risklidirmi?
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri üçün cərrahi müdaxilə adətən təhlükəsiz prosedur sayılır. Lakin hər əməliyyat kimi burada da bəzi risklər mövcuddur və qərar həkim tərəfindən verilməlidir.
Radioaktiv yod müalicəsi təhlükəlidirmi və nə zaman tətbiq olunur?
Tiroid xəstəlikləri üçün radioaktiv yod müalicəsi əsasən hipertiroidizm və bəzi düyünlü hallarda tətbiq olunur. Bu üsul həkim nəzarətində, təhlükəsizlik qaydalarına uyğun şəkildə həyata keçirilir.
Tiroid problemi olanlar hamilə qala bilərmi?
Tiroid xəstəlikləri düzgün müalicə olunduqda hamilə qalmağa maneə yaratmaz. Hamiləlik planlayan şəxslər əvvəlcə hormon səviyyələrini nəzarət altına almalıdır.
Evdə tiroid funksiyasını yoxlamağın üsulları varmı?
Tiroid xəstəlikləri şübhəsi olduqda evdə özbaşına diaqnoz qoymaq düzgün deyil. Qəti nəticə yalnız laborator testlər və müayinələrlə əldə oluna bilər.
Tiroid dərmanları nə zaman və necə qəbul edilməlidir?
Tiroid xəstəlikləri üçün təyin olunan dərmanlar adətən səhər acqarına qəbul olunur. Dərmanın qəbul qaydası və vaxtı həkimin göstərişinə əsasən dəyişə bilər.
Qalxanabənzər vəzi xəstəliyi keçici ola bilərmi?
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri bəzi hallarda müvəqqəti ola bilər, xüsusilə iltihabi mənşəli tiroiditlərdə. Lakin bu hal həkim tərəfindən dəyərləndirilməli və nəzarət altında saxlanmalıdır.
Uşaqlarda tiroid problemləri necə özünü göstərir?
Tiroid xəstəlikləri uşaqlarda böyümə ləngiməsi, davranış dəyişikliyi və yuxu pozğunluğu ilə özünü göstərə bilər. Uşaqlarda bu hallar müşahidə edilərsə, dərhal mütəxəssisə müraciət olunmalıdır.
Qalxanabənzər vəzi pozuntuları psixoloji gərginlik yarada bilərmi?
Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri emosional vəziyyətə təsir edərək narahatlıq, depressiya və əhval dəyişkənliyi yarada bilər. Bu səbəblə, psixi əlamətlər də müalicə planına daxil edilməlidir.
Tiroid göz xəstəliyi nədir və hansı hallarda yaranır?
Tiroid xəstəlikləri ilə əlaqəli olan bu vəziyyət daha çox Qreyvs xəstəliyi zamanı müşahidə edilir. Gözlərdə şişkinlik, quruluq və görmə problemləri ilə xarakterizə olunur.
