Övrə, tibb dilində urtikarya adlanan və dəridə qəfil yaranan qaşınma, qızartı və şişkinliklə xarakterizə olunan bir dəri xəstəliyidir. Bu vəziyyət tez-tez allergik reaksiyalarla əlaqəli olur və həm uşaqlarda, həm də böyüklərdə rast gəlinir. Ən xarakterik əlaməti — bədəndə müxtəlif ölçülü, sərhədləri aydın, qaşınan səpkilərin yaranmasıdır. Bu səpkilər bəzən saatlarla, bəzən isə günlərlə davam edir və iz buraxmadan yox olur.
Övrə yalnız kosmetik narahatlıq yaratmır — bəzi hallarda bu vəziyyət nəfəs darlığı, dodaq və boğazda şişkinlik kimi anafilaktik reaksiyalara da səbəb ola bilər. Xəstəliyin düzgün dəyərləndirilməsi üçün onun əlamətləri, səbəbləri, risk faktorları və müalicə yolları haqqında ətraflı məlumat vacibdir. Bu bloqda övrə ilə bağlı ən vacib tibbi və praktiki məlumatları təqdim edirik.
Övrə nədir və hansı səbəblərlə yaranır?
Övrə (urtikarya) — dəridə qəfil yaranan qaşınan səpkilər, qızartı və şişkinliklə xarakterizə olunan bir allergik dəri reaksiyasıdır. Bu vəziyyət adətən immun sisteminin həssaslıq reaksiyası kimi meydana çıxır və müxtəlif xarici və daxili amillərin təsiri ilə dəridə histamin adlı maddənin ifrazı nəticəsində yaranır. Histaminin dərialtı toxumalara təsiri ilə qabarıqlıq, qaşınma və istilik hissi baş verir.
Övrə səbəbləri sırasında ən çox rast gəlinənlər — bəzi qida məhsulları (yumurta, çərəzlər, dəniz məhsulları), dərmanlar (antibiotiklər, ağrıkəsicilər), insekt (arı, ağcaqanad) sancmaları, fiziki təzyiq, temperatur dəyişiklikləri və stress kimi psixoloji faktorlar yer alır. Eyni zamanda, infeksiyalar, hormonal pozuntular və xroniki xəstəliklər də urtikaryanın yaranmasına zəmin yarada bilər.
Əksər hallarda övrə kəskin formada meydana çıxır və bir neçə saatdan bir neçə günə qədər davam edir. Lakin bəzi hallarda bu vəziyyət xroniki urtikarya halını alaraq aylarla və ya illərlə davam edə bilər. Bu səbəbdən, övrənin yaranma mexanizmini anlamaq və onunla əlaqəli risk faktorlarını müəyyən etmək düzgün diaqnoz və müalicə üçün əsas rol oynayır.
Övrə nədir və hansı səbəblərlə yaranır?
Övrə (urtikarya) — dəridə qəfil əmələ gələn, qaşınan, qabarıq və bəzən ağrılı səpkilərlə xarakterizə olunan bir dəri reaksiyasıdır. Bu vəziyyət bədənin immun sisteminin müəyyən qıcıqlandırıcılara qarşı verdiyi həddindən artıq reaksiya nəticəsində yaranır. Urtikarya səbəbləri arasında allergik reaksiyalar, dərmanlar, qidalar, stress, infeksiyalar və hətta temperatur dəyişiklikləri yer alır. Bəzi hallarda övrə tamamilə gözlənilməz şəkildə ortaya çıxır və səbəbi müəyyən edilə bilmir. Həm kəskin, həm də xroniki övrə formaları müşahidə olunur və hər ikisi də həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə təsir edə bilər.
İmmunitet reaksiyası və allergik faktorlar
İmmunitet sisteminin hiperaktiv reaksiyası övrənin ən yaygın səbəblərindən biridir. Bədən bəzi maddələri təhlükəli kimi qəbul edərək histamin və digər kimyəvi maddələrin ifrazını sürətləndirir. Bu maddələr qan damarlarını genişləndirir, maye sızmasına səbəb olur və nəticədə dəridə qaşınan, qabarıq səpkilər yaranır. Ən çox rastlanan allergik faktorlar arasında polen, heyvan tükü, toz gənələri, bəzi qidalar (yumurta, dəniz məhsulları, çərəzlər), lateks və həşərat sancmaları yer alır. Bu cür övrə əlamətləri sürətlə inkişaf edir və dərhal müdaxilə tələb edir.
Dərmanlar, qidalar və xarici mühit amilləri
Dərmanlara qarşı həssaslıq da övrəyə səbəb olan başlıca faktorlar sırasındadır. Antibiotiklər, ağrıkəsicilər, qeyri-steroid iltihab əleyhinə preparatlar və bəzi qan durulducular dəridə allergik reaksiyalar yarada bilər. Qida səbəbləri arasında isə balıq, qoz-fındıq, süd məhsulları, yumurta və konservantlarla zəngin məhsullar ön plandadır. Xarici mühit amilləri — günəş şüaları, soyuq hava, təzyiq və stres kimi fiziki faktorlar da övrəni tətikləyə bilər. Bu təsirlər bəzən birbaşa, bəzən isə dolayı yolla dəri reaksiyalarını yaradır.
Kəskin və xroniki urtikarya fərqləri
Kəskin övrə adətən qəfil başlayır və qısa müddət ərzində yox olur. Əksər hallarda onun səbəbini tapmaq asan olur — məsələn, yeni bir qidanın qəbulu, dərman istifadəsi və ya həşərat sancması. Səpkilər bir neçə saat və ya gün ərzində tədricən çəkilir və bədən öz balansına qayıdır. Xroniki urtikarya isə daha uzunmüddətli və çətin keçən formadır. Əlamətlər altı həftədən artıq davam edir və çox vaxt konkret səbəb tapılmır. Bu tip övrə bəzən otoimmun pozuntular, daxili orqan problemləri və ya emosional gərginlik fonunda inkişaf edir. Xroniki formanın idarə olunması üçün mütəmadi müşahidə, düzgün pəhriz və fərdi yanaşma vacibdir.
Övrənin əsas əlamətləri hansılardır?
Övrə (urtikarya) dəridə yaranan qaşınan, şişkin və qabarıq səpkilərlə özünü göstərən allergik və ya immun mənşəli bir dəri xəstəliyidir. Bu vəziyyətin əsas əlamətləri arasında dəridə səpki, intensiv qaşınma, qızartı, şişkinlik və yanma hissi yer alır. Səpkilər adətən dəri səthindən yuxarıda yerləşən, sərhədləri müəyyən olan, açıq və ya tünd çəhrayı rəngdə olan qabarıqlardır. Urtikarya əlamətləri çox zaman qəfil şəkildə başlayır və bir neçə saat ərzində yerini dəyişə bilir. Bəzi hallarda bir bölgədə başlayan səpkilər çəkildikdən sonra dərhal başqa bir nahiyədə təkrarlana bilər. Bu dəyişkənlik xəstəni fiziki və psixoloji cəhətdən yora bilər. Xroniki formalarda əlamətlər həftələrlə davam edə bilər və gün ərzində dəfələrlə yenilənir. Övrə simptomları təkcə dəri ilə məhdudlaşmır — bəzən ağız, göz ətrafı və boğazda da şişkinlik müşahidə edilir, bu isə daha ciddi tibbi müdaxilə tələb edir. Əlamətlərin düzgün qiymətləndirilməsi və vaxtında həkimə müraciət, urtikaryanın diaqnozu və müalicəsi üçün vacibdir.
Dəridə qaşınma, qabarıqlıq və səpki
Övrə zamanı ilk hiss olunan simptom dəridə güclü qaşınma və səpkidir. Qaşınma ilə yanaşı, dəri səthində qalxmış, sərhədləri aydın olan qabarıqlar əmələ gəlir. Bu səpkilər adətən qırmızı və ya çəhrayı rəngdə, bəzən isə dəri rənginə yaxın tonlarda olur. Urtikarya səpkiləri bədənin müxtəlif hissələrində eyni vaxtda yarana bilər və tez-tez yerini dəyişir. Dəridə yaranan bu dəyişikliklər fiziki narahatlıqla yanaşı, yuxu pozğunluğu və stressə də səbəb olur. Qaşınmanın intensivliyi bəzən o qədər güclü olur ki, xəstə diqqətini toplamaqda çətinlik çəkir. Dəri səpkiləri və qabarıqlıq qısa müddətdə yaranır, bir müddət sonra azalır və tez-tez yeni nahiyələrdə yenidən görünür.
Qızartı, istilik hissi və dərinin narahatlığı
Övrə əlamətləri arasında dəridə qızartı və istilik hissi ən çox narahatlıq yaradan hallardandır. Qaşınma və səpkilərlə bərabər iltihabi reaksiya nəticəsində dəri səthində istilik yüksəlir və toxunduqda daha isti hiss edilir. Qızartı, adətən qabarıqlıq yaranan sahələrdə başlayır və tədricən ətraf dəriyə yayılır. Urtikarya zamanı dəridə narahatlıq hissi təkcə fiziki deyil, eyni zamanda psixoloji gərginliyə də səbəb olur. Pasiyent daim dərisini qaşımamaq üçün özünü sıxır, bu isə gündəlik həyat keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. İstilik hissi dərinin səthi damarlarının genişlənməsi ilə əlaqədardır və bu vəziyyət çox zaman səpkilərlə birlikdə görünür. Dəriyə toxunduqda yanma hissi və gərginlik müşahidə olunur ki, bu da urtikaryanın əsas simptomları sırasındadır.
Bədənin müxtəlif nahiyələrində dəyişkən yayılma
Övrə səpkiləri bədənin istənilən nahiyəsində yaranır və çox vaxt qəfil şəkildə bir bölgədən digərinə keçid edir. Bu dəyişkənlik urtikaryanın tipik xüsusiyyətlərindən biridir. Məsələn, səhər saatlarında qollarda başlayan səpkilər günorta saatlarında qarın və ya kürək nahiyəsində özünü göstərə bilər. Səpkilər bir neçə saat içində itir, lakin dərhal başqa sahədə yenidən yaranır. Bu dinamik yayılma pasiyentdə çaşqınlıq və narahatlıq yaratsa da, məhz bu dəyişkənlik xəstəliyin klinik diaqnostikasında mühüm rol oynayır. Qabarıqlıq, qaşınma və qızartı hər bölgədə eyni intensivlikdə ola bilər, lakin yayılma ardıcıllığı fərqlilik göstərir. Bu vəziyyət dərinin hər sahəsinin eyni dərəcədə həssas olduğunu və allergik reaksiyanın sistematik şəkildə yayıldığını göstərir.
Övrə necə diaqnoz olunur?
Övrənin diaqnostikası pasiyentin detallı anamnezi, klinik əlamətlərin müşahidəsi və ehtiyac olduqda əlavə laborator testlərə əsaslanır. İlk mərhələdə həkim səpkilərin yaranma tezliyi, davametmə müddəti, keçici olub-olmaması və potensial allergenlərlə əlaqəsini araşdırır. Fiziki müayinə zamanı səpkilərin tipi, yayılma sahəsi və digər dəri reaksiyaları qiymətləndirilir. Əgər urtikarya uzun müddət davam edirsə və ya səbəbi aydın deyilsə, qanda E immunoqlobulini, ümumi allergiya testləri, autoimmun analizlər və bəzi hallarda qaraciyər, böyrək funksiyası testləri istənilə bilər. Bəzən əlavə dermatoloji müayinələr və ya daxili orqanlarla bağlı diaqnostik üsullar da tələb olunur. Buradakı məqsəd — səpkilərin səbəbini müəyyənləşdirmək və allergik, otoimmun və ya başqa tibbi vəziyyətlə əlaqəsini dəqiqləşdirməkdir. Dəqiq diaqnoz effektiv müalicənin əsasını təşkil edir.
Klinik əlamətlərin qiymətləndirilməsi və fiziki müayinə
Övrənin diaqnostikasında ilk addım pasiyentin şikayətlərini ətraflı dinləmək və dəridə baş verən dəyişiklikləri vizual olaraq qiymətləndirməkdir. Həkim səpkilərin formasını, yayılma zonasını, rəngini və qaşınma intensivliyini diqqətlə təhlil edir. Fiziki müayinə zamanı səpkilərin təmasla dəyişib-dəyişmədiyi, dəridə istilik hissi və ya ödem olub-olmadığı da yoxlanılır. Bu mərhələdə urtikaryanın allergik, fiziki və ya idiopatik formada olub-olmaması haqqında ilkin fikir formalaşır. Əgər səpkilər müəyyən qıcıq yaradan amillə bağlı yaranırsa (məsələn, isti-soyuq, təzyiq, tərləmə), bu da fiziki müayinə zamanı xüsusi testlərlə yoxlanılır.
Allergiya testləri və laborator analizlər
Övrənin səbəbləri bəzi hallarda sadə müşahidə ilə aydın olsa da, xüsusilə xroniki urtikarya zamanı səbəbi tapmaq üçün daha əhatəli yanaşma tələb olunur. Bu mərhələdə qan analizləri, IgE səviyyəsinin ölçülməsi, dəri allergiya testləri və bəzən autoimmun göstəricilərin yoxlanması mütləqdir.
İlk növbədə, ümumi qan analizi və biokimyəvi testlər vasitəsilə bədənin iltihabi reaksiyası və orqan funksiyaları qiymətləndirilir. Xüsusilə IgE (immunoqlobulin E) səviyyəsi yüksəkdirsə, bu, bədənin allergenlərə qarşı həssas olduğunu göstərə bilər. Bu məlumat əsasında daha spesifik testlər təyin olunur.
Ən geniş istifadə edilən üsullardan biri prick test adlanan dəri allergiya testidir. Bu test zamanı müxtəlif allergenlərdən ibarət damlalar dəri üzərinə tətbiq olunur və iynə ilə çox yüngül şəkildə dəriyə nüfuz etdirilir. Test nəticəsində dəridə qızartı və qabarıqlıq yaranarsa, həmin maddə allergik faktor kimi tanınır.
Əgər urtikarya xroniki xarakter daşıyırsa, yəni altı həftədən çox davam edirsə, diaqnostika daha da genişləndirilir. Bu halda qaraciyər, böyrək və tiroid (qalxanabənzər vəz) funksiyasını qiymətləndirən analizlər də aparılır. Eyni zamanda, ESR (eritrosit çökmə sürəti) və CRP (C-reaktiv protein) kimi göstəricilərlə orqanizmdə sistemik iltihab proseslərinin olub-olmadığı yoxlanır.
Bütün bu testlər urtikaryanın allergik, otoimmun və ya idiopatik mənşəli olub olmadığını müəyyən etməyə, beləliklə də daha düzgün müalicə planı hazırlamağa kömək edir.
Digər xəstəliklərlə fərqləndirmə (diferensial diaqnostika)
Övrə (urtikarya) dəri səpkiləri ilə müşayiət olunan çoxsaylı xəstəliklərlə vizual olaraq oxşar görünsə də, onun səbəbini düzgün təyin etmək üçün diferensial diaqnostika vacib mərhələdir. Urtikaryaya bənzər səpkilər qoturluq (skabiez), kontakt dermatit, lupus, dərman reaksiyaları, angioödem və bəzi virus infeksiyaları zamanı da ortaya çıxır. Bu səbəbdən, yalnız səpkilərə baxaraq diaqnoz qoymaq doğru yanaşma deyil.
Dəqiq fərqləndirmə üçün ilk növbədə səpkilərin yaranma şəkli, davametmə müddəti, qaşınmanın intensivliyi, bədənin hansı nahiyələrində göründüyü və sistemik simptomların (qızdırma, oynaq ağrısı, halsızlıq və s.) olub-olmaması diqqətlə qiymətləndirilir. Məsələn, kontakt dermatit lokal və məhdud bölgələrdə olur və adətən kimyəvi maddə ilə təmasdan sonra yaranır, angioödem isə daha dərin dəri qatlarına təsir edir və üz, dodaq, boğaz nahiyələrində şişkinliklə özünü göstərir.
Bundan əlavə, laborator analizlər də fərqləndirmə üçün əvəzsizdir. Qan testləri, iltihab göstəriciləri və allergik reaksiyanı göstərən markerlər diaqnostik qərarların verilməsində əsas rol oynayır. Əgər övrənin altında sistemik və ya otoimmun bir xəstəlik şübhəsi varsa, pasiyent revmatoloq və ya infeksionist həkimin də nəzarətinə yönləndirilə bilər.
Bu kompleks yanaşma, urtikaryanın dəqiq səbəbini ortaya çıxarmağa imkan verir və nəticə etibarilə effektiv müalicə strategiyası qurulur.
Övrə necə müalicə olunur?
Övrə (urtikarya) müalicəsində əsas məqsəd həm səpkilərin səbəbini aradan qaldırmaq, həm də xəstənin həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaqdır. Ən birinci addım övrəyə səbəb ola biləcək faktorun — istər qida, dərman, istərsə də ətraf mühitlə bağlı allergenlərin müəyyənləşdirilib gündəlik həyatdan uzaqlaşdırılmasıdır. Antihistamin preparatları urtikaryanın ən çox istifadə olunan müalicə üsuludur. Onlar qaşınma və səpkini azaldaraq simptomları nəzarət altına almağa kömək edir. Daha ağır hallarda kortikosteroidlər və ya immun sistemini tənzimləyən dərmanlar da istifadə oluna bilər, lakin bu cür yanaşmalar yalnız həkim təyinatı ilə aparılmalıdır. Xroniki urtikarya ilə mübarizədə stressin azaldılması, qidalanma vərdişlərinin tənzimlənməsi və bədəndəki iltihabi proseslərin idarə olunması da önəm daşıyır. Bəzi hallarda probiotiklər, bitki tərkibli dəstəkləyici vasitələr və yumşaq pəhriz də simptomların yüngülləşdirilməsində faydalı olur. Ən əsası isə, övrə şikayətləri başlayan zaman mütləq şəkildə dəqiq diaqnoz qoyulmalı, sonra isə fərdi yanaşma ilə müalicə planı qurulmalıdır.
Antihistamin dərmanlar və simptomatik müalicə
Övrə müalicəsində ən çox istifadə edilən yanaşma antihistamin dərmanlardır. Bu preparatlar bədəndə histaminin təsirini bloklayaraq dəridə yaranan səpkiləri, qaşınmanı və narahatlığı azaldır. Gündəlik istifadə üçün nəzərdə tutulan antihistaminlər yuxu gətirməyən tərkibli olur və uzun müddət rahatlıqla qəbul edilə bilər. Əgər simptomlar ağırdırsa və dərmanlarla tam nəzarət altına alınmırsa, qısa müddətli kortikosteroid müalicəsi də tətbiq oluna bilər. Bu cür dərmanlar yalnız həkim nəzarətində istifadə olunmalıdır, çünki yan təsir riski yüksəkdir. Simptomların idarə olunmasında soyuq kompreslər, dəriyə uyğun nəmləndiricilər və qaşınmanı azaldan təbii vasitələr də faydalı ola bilər.
Qidalanma rejimi və allergenlərin uzaqlaşdırılması
Urtikarya ilə mübarizədə düzgün qidalanma və potensial allergenlərin gündəlik həyatdan çıxarılması olduqca vacibdir. Qidalar arasında yumurta, qoz-fındıq, süd məhsulları, dəniz məhsulları, sitrus meyvələri və süni qatqılar övrəni tətikləyə bilər. Bu səbəbdən eliminasiya pəhrizi ilə başlanıb, simptomlar azaldıqca qidalar bir-birə yenidən əlavə olunur. Həddindən artıq zülal və ədviyyatlı yeməklər, spirtli içkilər və kofein də vəziyyəti ağırlaşdıra bilər. Həssaslığı olan şəxslərdə həmçinin toz, ev heyvanları, parfüm, təmizləyici kimyəvi maddələr kimi ətraf mühit faktorları da uzaqlaşdırılmalıdır. Bu sadə, amma hədəfli yanaşma övrənin təkrar aktivləşməsinin qarşısını almağa kömək edir.
Xroniki urtikaryada uzunmüddətli yanaşmalar
Xroniki övrə zamanı simptomlar 6 həftədən artıq davam edir və bəzən səbəb tam müəyyən olunmur. Belə hallarda standart antihistamin müalicəsinə əlavə yanaşmalar tətbiq edilir. İmmunitet sistemini tənzimləyən dərmanlar, monoklonal antikorlar (məsələn, omalizumab) və qeyri-steroid iltihabəleyhinə vasitələr müəyyən xəstələrdə effektiv nəticə verir. Bəzi hallarda probiotiklərlə bağırsaq florasının dəstəklənməsi, stressin idarə olunması, psixoloji dəstək, yuxu rejiminin normallaşdırılması da uzunmüddətli effekti artırır. Xroniki urtikaryada müalicə fərdi yanaşma tələb edir və həkimlə birlikdə davamlı şəkildə izlənilməlidir.
Övrə ilə bağlı tez-tez verilən suallar
Urtikarya yoluxucudurmu?
Xeyr, övrə (urtikarya) yoluxucu xəstəlik deyil. Onun səbəbləri allergik reaksiya, dərman və ya daxili xəstəliklərlə bağlı olur.
Evdə tətbiq olunan hansı üsullar rahatlıq verir?
Soyuq kompres, nəmləndirici kremlər, qaşınma əleyhinə bitki çayları və stressdən uzaq durmaq övrənin simptomlarını yüngülləşdirə bilər.
Xroniki urtikarya necə idarə olunmalıdır?
Antihistamin dərmanların müntəzəm qəbulu, allergenlərlə təmasdan qaçınmaq və həkim nəzarəti altında fərdi müalicə planı vacibdir.
Həkimə nə zaman müraciət olunmalıdır?
Səpkilər 1–2 gündən çox davam edərsə, ağır qaşınma və şişkinlik yaranarsa və ya tənəffüs çətinliyi hiss olunarsa, dərhal həkimə müraciət edilməlidir.
Uşaqlarda və böyüklərdə fərqlilik göstərirmi?
Bəli. Uşaqlarda övrə daha tez-tez qidalar və virus infeksiyalarından, böyüklərdə isə dərmanlar və stress faktorlarından qaynaqlanır.
