Miopiya — uzaqda yerləşən obyektlərin bulanıq, yaxın məsafədəki görüntülərin isə aydın göründüyü görmə qüsurudur. Bu yazıda miopiyanın yaranma səbəbləri, simptomları və müasir müalicə üsulları (eynəklər, kontakt linzalar, lazer əməliyyatı və profilaktik tədbirlər) haqqında ətraflı və elmi əsaslı məlumat təqdim olunur.
Miopiyanın əsas səbəbləri nələrdir?
Miopiya (yaxından görmə) — uzaqda olan obyektlərin bulanıq, yaxın məsafələrin isə aydın görünməsi ilə xarakterizə olunan görmə pozuntusudur. Bu vəziyyət göz almasının forması və işığın torlu qişada deyil, onun qarşısında fokuslanması səbəbindən yaranır. Miopiyanın yaranmasına bir sıra genetik və həyat tərzi ilə bağlı faktorlar təsir edir. Aşağıda miopiya səbəbləri haqqında ən geniş yayılmış elmi əsaslı faktorları təqdim edirik.
İrsi faktorlar və genetik meyl
Miopiyanın ən güclü və təsdiqlənmiş səbəblərindən biri genetik meyldir. Əgər valideynlərdən biri və ya hər ikisi miopiyadan əziyyət çəkirsə, bu vəziyyətin övladlarında da inkişaf etmə riski əhəmiyyətli dərəcədə artır. Tədqiqatlar göstərir ki, genetik miopiya adlanan bu hal uşaqlarda erkən yaşda başlayır və zamanla sürətlə irəliləyə bilər. Belə hallarda göz alması doğuşdan uzunsov formada olur və bu struktur pozuntusu irsi olaraq ötürülür. Buna görə də ailəsində bu problemdən əziyyət çəkən şəxslər, xüsusilə uşaqlarda miopiya riski üçün erkən diaqnostika və mütəmadi göz müayinəsinə üstünlük verməlidirlər.
Uşaq yaşlarında uzunmüddətli yaxın məsafəli fəaliyyət
Uşaqlıq dövrü gözün ən həssas inkişaf mərhələsidir. Bu dövrdə uzun müddətli yaxın məsafəli fəaliyyətlər — məsələn, kitab oxuma, ev tapşırıqlarının uzun saatlar ərzində yerinə yetirilməsi, planşet və telefon istifadəsi — göz əzələlərinin çox yüklənməsinə səbəb olur. Göz, davamlı şəkildə yaxın obyektlərə fokuslandıqda göz alması irəliləyərək uzanmağa başlayır və bu da miopiya yaranmasına səbəb olur. Xüsusilə, aşağı yaş dövründə bu tip yüklənmələr miopiyanın inkişafını sürətləndirə bilər. Miopiya riski yüksək olan uşaqlarda düzgün işıqlandırma, fasiləli oxuma rejimi və açıq havada aktivlik göz sağlamlığını qorumaqda mühüm rol oynayır.
Göz almasının struktur pozuntuları
Göz almasının forması və quruluşundakı anadangəlmə və ya sonradan yaranan struktur pozuntuları miopiyanın birbaşa səbəbləri sırasındadır. Miopiya zamanı göz alması normaldan daha uzun olur və bu da işığın torlu qişanın önündə fokuslanmasına səbəb olur. Bu struktur dəyişikliklər bəzən genetik ola bilər, bəzən də erkən yaşlarda həyat tərzi nəticəsində inkişaf edə bilər. Göz almasının arxa divarının zəifləmiş olması və elastikliyin azalması da bu prosesə təsir göstərir. Bu səbəblə göz anatomiyası və miopiya arasında sıx əlaqə vardır və bu tip struktur pozuntuları lazer əməliyyatı və ya ortokeratoloji linzalarla müalicəyə yönəldilə bilər.
Elektron cihazlardan həddindən artıq istifadə
Son illərdə elektron cihazlardan – smartfon, planşet, kompüter və televizorlardan – intensiv istifadə miopiyanın artım tempini əhəmiyyətli dərəcədə artırıb. Xüsusilə uşaqlar və yeniyetmələr gün ərzində bu cihazların ekranlarına uzun müddət baxdıqda gözlər davamlı yaxın fokusda qalır və əzələlər gərginlik yaşamağa başlayır. Bu hal “dijital göz yorğunluğu” ilə yanaşı miopiyanın inkişafına da səbəb olur. Ekran qarşısında təhlükəsiz məsafə saxlamaq, hər 20 dəqiqədən bir 20 saniyə uzağa baxmaq (20-20-20 qaydası) və açıq hava fəaliyyətləri bu riski əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Xüsusilə uşaqlarda miopiya artımının qarşısını almaq üçün ekran istifadəsinə məhdudiyyət qoyulmalıdır.
Qidalanma və göz sağlamlığı arasında əlaqə
Göz sağlamlığında qidalanma mühüm rol oynayır, çünki bəzi vitamin və minerallar göz toxumalarının normal inkişafı və elastikliyini təmin edir. A vitamini, lutein, zeaksantin, Omega-3 yağ turşuları və sink kimi maddələrin çatışmazlığı gözün zəifləməsi və struktur pozuntularına səbəb ola bilər. Qidalanmada yetərsiz vitamin qəbul edən uşaqlarda göz toxumaları zəifləyir və bu da miopiya riskini artırır. Eyni zamanda, yüksək şəkərli və emal olunmuş qidalar da bədəndə iltihabi proseslərə yol açaraq göz sağlamlığını zəiflədir. Bu səbəbdən miopiyanın qarşısını almaq üçün balanslı pəhriz, yaşıl yarpaqlı tərəvəzlər, balıq və yumurta kimi qidalara üstünlük verilməlidir.
Miopiyaya necə diaqnoz olunur?
Miopiyanın vaxtında və dəqiq diaqnostikası, görmə qabiliyyətinin qorunması və irəliləmənin qarşısının alınması baxımından olduqca önəmlidir. Xüsusilə uşaqlarda miopiya erkən mərhələdə aşkarlanmadıqda, illər ərzində sürətlə inkişaf edə bilər. Miopiya diaqnozu üçün oftalmoloqlar bir neçə test və cihaz dəstəyi ilə görmə dərəcəsini, göz quruluşunu və torlu qişanın vəziyyətini qiymətləndirirlər. Aşağıda miopiyanın diaqnostika üsulları haqqında ətraflı məlumat verilir.
Görmə testləri və refraksiya ölçüləri
Miopiyanın ilkin diaqnostikası standart görmə testləri və refraksiya ölçüləri vasitəsilə aparılır. Göz həkimi xəstədən uzaq məsafədə yerləşdirilmiş xüsusi simvolları (Snellen cədvəli) oxumağı istəyir. Əgər şəxs bu simvolları bulanıq görür, lakin yaxın obyektləri rahatlıqla seçirsə, bu yaxından görmə pozuntusu – yəni miopiya ola bilər. Refraktometr cihazı vasitəsilə isə gözün dioptrik gücü ölçülür və bu ölçmə əsasında eynək və ya kontakt linza resepti təyin olunur. Refraksiya dərəcəsi -0.25 ilə -6.00 dioptriya arasında dəyişə bilər və bu dərəcə nə qədər yüksəkdirsə, miopiya şiddəti də bir o qədər güclü sayılır. Bu testlər miopiya nədir, sualına diaqnostik baxımdan ən dəqiq cavabı təqdim edir.
Gözün biometrik ölçüləri və göz dibi müayinəsi
Refraksiya testlərindən əlavə, gözün biometrik ölçüləri – yəni göz almasının uzunluğu, buynuz qişa qalınlığı və linzanın yerləşməsi də miopiya diaqnozunda əhəmiyyətli rol oynayır. Miopiya zamanı göz alması normaldan daha uzun olur, bu isə görüntünün torlu qişa əvəzinə onun önündə fokuslanmasına səbəb olur. Oftalmik biometr cihazları bu ölçüləri yüksək dəqiqliklə verir. Göz dibi müayinəsi isə miopiyanın səbəb ola biləcəyi torlu qişa dəyişiklikləri və zədələnmələrbaxımından vacibdir. Xüsusilə yüksək dərəcəli miopiyada retina nazilə bilər və bu, torlu qişa qopmalarına səbəb ola bilər. Bu səbəblə, göz dibi müayinəsi hər bir miopiya diaqnostikasında vacib mərhələdir və lazer əməliyyatı planlaşdırılırsa, bu addım mütləqdir.
Uşaqlarda erkən diaqnostikanın əhəmiyyəti
Uşaqlarda miopiyanın erkən diaqnozu, görmə funksiyasının inkişafı və məktəbdəki akademik performans baxımından son dərəcə vacibdir. Miopiya olan uşaq lövhəni bulanıq görə, baş ağrısı yaşaya və tez yorula bilər. Bu hal uzun müddət fərq edilmədikdə, göz əzələlərinin kompensator gərginliyi artar və vəziyyət daha da ağırlaşa bilər. Buna görə, uşaqlarda ildə ən az bir dəfə göz müayinəsi aparılmalıdır – xüsusilə valideynlərdə və ya yaxın qohumlarda genetik miopiya halı varsa. Həmçinin, məktəbəqədər dövrdə aparılan sadə refraksiya testləri ilə miopiyanın erkən aşkarlanması və nəzarət altına alınması mümkündür. Bu, eynək istifadəsinin vaxtında başlamasına, görmə zəifliyinin irəliləməsinin qarşısının alınmasına və uşağın göz sağlamlığının qorunmasına kömək edir.
Miopiyanın müalicə üsulları hansılardır?
Miopiyanın müalicəsi iki əsas məqsədə xidmət edir: birincisi, görmə qabiliyyətini düzəltmək (korreksiya), ikincisi isə miopiyanın irəliləməsinin qarşısını almaq (profilaktika). Bu pozuntu üçün müalicə yanaşmaları xəstənin yaşına, refraksiya dərəcəsinə, həyat tərzinə və göz almasının anatomiya xüsusiyyətlərinə uyğun seçilməlidir. Aşağıda həm ənənəvi, həm də müasir və sübut olunmuş elmi metodlarla miopiya ilə mübarizə yollarını təqdim edirik.
Eynəklər və kontakt linzalar
Miopiya diaqnozu qoyulduqdan sonra ilk addım optik korreksiya vasitələrinin seçilməsidir. Bu sahədə ən geniş yayılmış üsullar eynək və kontakt linzadır. Eynək şüşələri mənfi dioptriya (məsələn, -1.00, -3.50) ilə düzəldilir və uzaqdan gələn işıq şüalarını torlu qişaya dəqiq fokuslamağa kömək edir. Eynəklər ucuz, istifadəçi dostu və təhlükəsizdir. Kiçik yaşlı uşaqlar üçün eynək ilk seçim olaraq tövsiyə olunur, çünki istifadəsi sadədir və gözü qıcıqlandırmır.
Kontakt linzalar isə gözün üzərinə birbaşa yerləşdirildiyindən daha geniş baxış bucağı və daha təbii görüntü təqdim edir. Məsələn, idmanla məşğul olanlar, hərəkətli həyat tərzi olanlar və ya estetik səbəblərlə eynək taxmaq istəməyənlər üçün linzalar əla alternativdir. Linzalar gündəlik, aylıq və sərt (RGP) variantlarla mövcuddur. Lakin istifadə zamanı göz gigiyenasına ciddi şəkildə əməl olunmalıdır, çünki düzgün istifadə edilmədikdə göz infeksiyaları və qornea problemləriyarana bilər.
Bu üsullar yalnız simptomatik korreksiya təqdim edir, yəni miopiyanın qarşısını almır – sadəcə görməni düzəldir.
Orto-K linzaları (gecə linzaları)
Orto-K (ortokeratoloji) linzaları – miopiyanın həm korreksiyası, həm də profilaktikası üçün istifadə edilən qabaqcıl bir üsuldur. Bu sərt kontakt linzalar gecə yatmazdan əvvəl taxılır və yatdığınız müddətdə buynuz qişanı müvəqqəti olaraq yenidən formalaşdırır. Bu dəyişiklik nəticəsində gündüz saatlarında gözlük və ya linzaya ehtiyac olmadan normal görmə əldə olunur.
Orto-K linzalarının ən böyük üstünlüyü – onların uşaqlarda və yeniyetmələrdə miopiyanın irəliləməsini yavaşlatmaqda elmi olaraq sübut olunmuş təsirə malik olmasıdır. Göz almasının sürətli uzanmasının qarşısını almaqla, miopiya dərəcəsinin illər içində artması əngəllənə bilər. Bu linzalar 6.00 dioptriyaya qədər miopiya hallarına uyğundur. Gün ərzində istifadə edilmədiyindən sosial və idman baxımından da rahatdır.
Dezavantaj olaraq, bu linzalar xüsusi təlim və həkim nəzarəti tələb edir, gündəlik dezinfeksiya və düzgün yerləşdirmə çox vacibdir. Həmçinin, qiymət baxımından standart linzalardan bir qədər bahalıdır. Amma effektivliyi və uzunmüddətli faydası baxımından dəyərli bir investisiyadır.
Miopiya üçün lazer əməliyyatı (LASIK, PRK və s.)
Lazer əməliyyatları miopiyanın daimi korreksiyası üçün ən effektiv və populyar cərrahi üsullardandır. Bu prosedurlar buynuz qişanın formasını dəyişdirərək, işıq şüalarının torlu qişaya düzgün fokuslanmasını təmin edir. Ən çox istifadə olunan lazer texnologiyaları aşağıdakılardır:
LASIK (Laser-Assisted In Situ Keratomileusis): Bu metodda buynuz qişanın üst qatına kəsik atılır, alt qata lazer tətbiq edilir və qapaq geri yerləşdirilir. Görmə çox qısa zamanda bərpa olunur.
PRK (Photorefractive Keratectomy): Buynuz qişanın üst qatı tamamilə çıxarılır və alt təbəqəyə lazer tətbiq edilir. Sağalma müddəti LASIK-dən bir qədər uzundur, lakin kornea qalınlığı az olan şəxslər üçün uyğundur.
SMILE (Small Incision Lenticule Extraction): Ən yeni texnologiyadır və daha az invazivdir. Minimal kəsiklə mikroskopik toxuma çıxarılır.
Lazer əməliyyatları yalnız yetkin yaşda (adətən 18 yaşdan sonra), görmə dərəcəsi sabit olan şəxslərə tövsiyə olunur. Əgər göz quruluğu, retina zədələnməsi, buynuz qişa incəlməsi kimi hallar varsa, lazer əməliyyatı uyğun olmaya bilər. Əməliyyatlar çox zaman 10-15 dəqiqə çəkir, ağrısızdır və nəticə 24-48 saat ərzində özünü göstərir. Miopiyanın -1.00-dan -10.00-a qədər olan dərəcələri üçün tətbiq edilə bilər. Uzunmüddətli görmə sabitliyi və gözlükdən azad olmaq istəyənlərüçün idealdır.
Aşağı dozalı atropin damcıları
Aşağı dozalı atropin damcıları (0.01% və ya 0.05%), son illərdə uşaqlarda miopiyanın irəliləməsini yavaşlatmaq üçün effektiv profilaktik metod kimi geniş istifadə olunur. Atropin əslində göz bəbəyini genişləndirmək üçün istifadə edilən bir dərmandır, lakin aşağı dozaları göz bəbəyində minimal dəyişiklik yaradaraq göz almasının uzanma sürətini azaldır.
Tədqiqatlar göstərir ki, gündə bir dəfə istifadə olunan bu damcılar miopiyanın illik artım sürətini 50-60% azalda bilər. Bu, xüsusilə 6–12 yaş aralığında başlanmış miopiya üçün effektivdir. Damcının ən böyük üstünlüyü — istifadə rahatlığı və digər üsullarla müqayisədə daha aşağı risk profili olmasıdır.
Bu müalicə forması uzunmüddətli nəticə verdiyindən ən az 1–2 il istifadə olunmalıdır. Atropin müalicəsi həkim nəzarətində aparılmalı, gözün reaksiya vermə durumu, görmə dəqiqliyi və işıq həssaslığı periodik izlənməlidir.
Qidalanma və göz üçün vitamin dəstəyi
Miopiyanın struktur səbəbləri ilə yanaşı, göz toxumalarının sağlamlığını qorumaq üçün düzgün qidalanma və vitamin dəstəyi də böyük əhəmiyyət daşıyır. Qidalanma birbaşa miopiyanı müalicə etməsə də, görmə funksiyasını dəstəkləyir, retina və buynuz qişanın sağlam qalmasına kömək edir.
Ən vacib göz üçün faydalı maddələr:
A vitamini – torlu qişanın regenerasiyası və qaranlıqda görmənin tənzimlənməsi üçün vacibdir.
Lutein və Zeaksantin – antioksidant təsir göstərir, mavi işığın zərərlərindən qoruyur.
C və E vitaminləri – sərbəst radikallarla mübarizə apararaq hüceyrə zədələnməsinin qarşısını alır.
Omega-3 yağ turşuları – göz quruluğunun azalmasına və retina funksiyasının dəstəklənməsinə yardım edir.
Sink və selen – A vitamininin absorbsiyasını və torlu qişanın fəaliyyətini gücləndirir.
Göz sağlamlığı üçün balıq, yumurta, ispanaq, kök, kələm, giləmeyvə və fındıq kimi qidalarla zəngin pəhriz tövsiyə olunur. Bəzən oftalmoloqlar tərəfindən göz vitamini kompleksləri (məsələn, Preservision, Ocuvite və s.) də əlavə dəstək olaraq tövsiyə edilir.
Miopiyanın qarşısını almağın yolları nələrdir?
20-20-20 qaydası və göz istirahəti
Uzun müddət yaxın məsafəyə baxmaq göz yorğunluğuna və zamanla miopiyanın inkişafına səbəb ola bilər. Bu riski azaltmaq üçün göz mütəxəssisləri 20-20-20 qaydasını tövsiyə edirlər: Hər 20 dəqiqədən bir, 20 saniyəlik fasilə verin və 20 fut (təxminən 6 metr) uzaqlıqda bir obyektə baxın. Bu sadə texnika göz əzələlərini rahatladır və gözlərin tənzimləmə yükünü azaldır.
Açıq havada vaxt keçirmək
Araşdırmalar göstərir ki, uşaqların və yeniyetmələrin gündə azı 2 saat açıq havada olması miopiyanın inkişaf riskini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Günəş işığı altında olmaq dopamin ifrazını stimullaşdıraraq göz almasının uzanmasının qarşısını alır – bu isə miopiyanın əsas səbəblərindən biridir.
Düzgün işıqlandırma və oturuş forması
Yaxın məsafədə işləyərkən işıqlandırmanın kifayət qədər olması və düzgün oturuş forması vacibdir. Qaranlıq və ya zəif işıqda oxumaq gözləri daha çox zorlayır. Oturarkən kitab və ya cihaz gözlərdən təxminən 35–40 sm uzaqda olmalıdır və başın çox aşağı əyilməsi tövsiyə edilmir. Duruşun düzgün olması həm görməni, həm də ümumi fiziki sağlamlığı qoruyur.
Ekran qarşısında təhlükəsiz məsafə və istilik balansı
Rəqəmsal cihazlardan istifadə zamanı ekran gözlərdən azı 40–60 sm məsafədə yerləşməli və göz səviyyəsindən bir qədər aşağı olmalıdır. Əlavə olaraq, ekranın parlaqlığı ətraf işıqlandırmaya uyğun tənzimlənməlidir. Quru göz sindromunun qarşısını almaq üçün otağın nəmləndirilməsi və müntəzəm göz qırpılması vacibdir. Bu şərait gözlərin daha sağlam qalmasına və uzunmüddətli miopiya riskinin azalmasına kömək edir.
Miopiya ilə bağlı tez-tez verilən suallar hansılardır?
Miopiya tam sağalırmı?
Miopiya adətən qalıcı bir görmə problemidir və tamamilə sağalmır. Ancaq eynək, kontakt linza və ya lazer əməliyyatları ilə görmə kəskinliyi tamamilə düzəldilə bilər. Bu metodlar sadəcə görməni korreksiya edir, lakin göz almasının strukturundakı dəyişiklikləri aradan qaldırmır.
Lazer əməliyyatı təhlükəlidirmi?
Lazer əməliyyatları (məsələn, LASIK, PRK) bu gün geniş şəkildə tətbiq olunan və yüksək uğur nisbətinə malik prosedurlardır. Əməliyyat ümumilikdə təhlükəsizdir, lakin hər tibbi müdaxilə kimi az da olsa risk daşıyır. Quru göz, işıq halələri və gecə görmədə dəyişiklik kimi yan təsirlər nadir hallarda müşahidə oluna bilər. Əməliyyata qərar vermədən öncə oftalmoloq tərəfindən ətraflı müayinə vacibdir.
Uşaqlarda miopiya necə idarə olunmalıdır?
Uşaqlarda miopiyanın erkən diaqnostikası və izlənməsi çox vacibdir. Göz müayinələri ildə ən azı bir dəfə aparılmalıdır. Miopiyanın artmasının qarşısını almaq üçün ortokeratoloji (gecə linzaları), aşağı dozalı atropin damcıları və açıq havada daha çox vaxt keçirmək kimi üsullar tətbiq olunur. Eyni zamanda, ekran qarşısında keçirdikləri vaxtın məhdudlaşdırılması da tövsiyə olunur.
Miopiya yaşla artarmı?
Miopiya xüsusilə uşaqlıq və yeniyetməlik dövründə sürətlə arta bilər. Yaş artdıqca, xüsusilə 20 yaşdan sonra, göz almasının böyüməsi dayanır və miopiyanın səviyyəsi sabitləşməyə meyllidir. Lakin bəzi hallarda yetkin yaşda da artım müşahidə oluna bilər, bu isə xüsusilə yüksək dərəcəli miopiyada baş verir və mütəmadi nəzarət tələb edir.
Miopiya və astiqmatizm eyni anda ola bilərmi?
Bəli, miopiya və astiqmatizm tez-tez bir arada görülə bilər. Miopiya uzağı görmə zəifliyi ilə əlaqəli ikən, astiqmatizm həm uzaq, həm də yaxın məsafədə bulanıq görməyə səbəb olur. Bu iki qüsurun birlikdə olması daha kompleks görmə korreksiyası tələb edə bilər. Müvafiq eynək və ya kontakt linzalarla bu vəziyyət effektiv şəkildə idarə oluna bilər.
