Hiperaktivlik son dövrlərdə valideynləri, müəllimləri və mütəxəssisləri narahat edən ən aktual mövzulardan biridir. Xüsusilə uşaq psixologiyası və psixoloji sağlamlıq baxımından geniş yayılmış bu problem həm uşaqlarda diqqət problemləri, həm də davranış pozuntusu ilə müşayiət oluna bilər. Bəs hiperaktivlik səbəbləri nələrdir? Valideynləri ən çox düşündürən məsələ isə hiperaktivlik müalicəsi və bu problemin dərmansız müalicəsi yollarının olub-olmamasıdır.
Bu yazıda hiperaktiv uşaqlar üçün hiperaktivlik testi necə aparılır, ușaq hiperaktivlik diaqnozu necə qoyulur, hiperaktivlik simptomları hansılardır və məktəb uğursuzluğu və hiperaktivlik arasında necə bir əlaqə var – bütün bu suallara cavab tapa bilərsiniz. Eyni zamanda tibbi müalicə üsulları, psixoterapiya, davranış terapiyası, hiperaktivlik üçün vitaminlər və valideyn dəstəyi haqqında da məlumat veriləcək.
Saglamyasha.az olaraq məqsədimiz hiperaktivlik və ailə münasibətləri mövzusunda maarifləndirici məlumatlar təqdim edərək, uşaqlarınıza və sizə faydalı olmaqdır. Əgər siz də hiperaktivlik ilə bağlı doğru və elmi əsaslı biliklər axtarırsınızsa, bu yazını mütləq oxuyun!
Hiperaktivlik nədir?
Hiperaktivlik diqqət əskikliyi, impulsivlik və normadan artıq hərəkətlilik ilə xarakterizə olunan nevropsixoloji və davranış pozuntusu sayılan bir haldır. Bu vəziyyət, uşaq psixologiyası sahəsində geniş araşdırılan problemlərdən biridir. Hiperaktivlik əsasən uşaqlıq dövründə aşkarlanır, lakin bəzən körpəlik və hətta hamiləlik dövründə də ilkin əlamətləri özünü göstərə bilər. Müalicə olunmadıqda bu problem yetkinlik dövrünə qədər davam edə bilər.
Hiperaktiv körpələr adətən daimi narahatlıq, təkrar-təkrar ağlama, yuxu və yemək rejiminin pozulması kimi əlamətlər göstərirlər. Onlar uzun müddət sakit qala bilmir və daim hərəkətə ehtiyac duyurlar. Lakin qeyd etmək vacibdir ki, hər narahat və tez ağlayan körpə hiperaktiv sayılmır.
Ən çox rast gəlinən dövr uşaqlıq dövrüdür. Hiperaktiv uşaqlar məktəbdə və evdə uzun müddət sakit otura bilmir, əlləri və ayaqları daim hərəkətdə olur. Onlar diqqətlərini toplamaq və tapşırıqları yerinə yetirmək mövzusunda çətinlik çəkirlər. Eyni zamanda impulsiv davranışlar, başqalarının sözünü kəsmək, düşünmədən danışmaq kimi hallar da hiperaktiv uşaqlarda tez-tez görünür.
Yetkinlik dövründə hiperaktivliyin bəzi simptomları azalsa da, tamamilə yox olmur. Yetkinlərdə bu problem diqqəti toplamaq çətinliyi, işdə səmərəsizlik, tez-tez fikrini dəyişmək, qəzəb partlayışları, qərarsızlıq və məsuliyyət götürməkdə çətinlik kimi ortaya çıxa bilər. Buna görə də yetkin hiperaktivliyi də diqqət və müalicə tələb edən vəziyyətdir.
Hiperaktivliyin əsas səbəbləri
Hiperaktivlik tək bir səbəbdən yaranmır, əksinə müxtəlif bioloji, genetik və psixososial amillərin təsiri ilə formalaşır. Son araşdırmalar göstərir ki, hiperaktivlik səbəbləri arasında həm irsi faktorlar, həm beyin funksiyaları, həm də ətraf mühitin təsiri mühüm rol oynayır. Bəzi hallarda hamiləlik dövründə və ya doğuşdan sonrakı mərhələdə baş verən travmalar və çətinliklər də bu problemin yaranmasına səbəb ola bilər. Aşağıda hiperaktivlik müalicəsi və idarə olunması üçün önəmli olan əsas səbəbləri daha yaxından araşdıraq.
- Genetik və irsi faktorlar
- Beyin quruluşu və kimyasında xüsusiyyətlər
- Hamiləlik dövrünə bağlı risklər
- Ətraf mühit və sosial-emosional təsirlər
- Doğuşdan sonra bioloji və inkişaf problemləri
- Zəhərli maddələrə məruz qalma
Genetik və irsi faktorlar
Hiperaktivlik genetik keçid ilə izah olunan ən geniş yayılmış nevropsixoloji səbəblərdən biridir. Genetik hiperaktivlik hallarında, valideynlərdən və ya yaxın ailə üzvlərindən biri bu problemi yaşamışsa, hiperaktiv uşaqlar üçün risk daha yüksək olur. Hiperaktivlik səbəbləri arasında ailə tarixi mühüm yer tutur və bu, uşaq hiperaktivlik diaqnozu zamanı da diqqətə alınır. Araşdırmalar göstərir ki, diqqət əskikliyi və davranış pozuntusu ilə yanaşı hiperaktiv davranışlar da genetik əsaslara bağlıdır. Bu genetik meyl uğursuz sosial adaptasiya problemləri, məktəb uğursuzluğu və hiperaktivlik kimi nəticələrə səbəb ola bilər. Uşaq psixologiyası baxımından genetik təsirlər uşağın psixoloji sağlamlığına və əqli inkişaf problemləri ilə yanaşı emosional vəziyyətinə də təsir edir. Valideyn dəstəyi genetik hiperaktivlik riski olan uşaqlarda xüsusilə vacibdir. Genetik meylli uşaqlarda impulsiv davranışlar (ani, düşünülməmiş və nəzarətsiz hərəkətlər) və konsentrasiya problemləri daha tez-tez müşahidə edilir. Bu səbəbdən, hiperaktivlik testi və psixoloji diaqnostika zamanı ailə tarixi öyrənilməlidir. Genetik faktorları nəzərə alan uşaq psixiatrləri fərdi müalicə planı hazırlamalıdır.
Beyin quruluşu və kimyasında xüsusiyyətlər
Hiperaktivlik beyin strukturu və kimyəvi tarazlığın pozulması ilə sıx bağlıdır. Müasir tədqiqatlar göstərir ki, dopamin (motivasiya və diqqətə cavabdeh olan kimyəvi maddə) və norepinefrin (oyanıqlıq və diqqəti tənzimləyən maddə) kimi neyrotransmitterlərin qeyri-kafi fəaliyyəti diqqət əskikliyi, impulsiv davranışlar və davranış pozuntusu ilə nəticələnir. Əsəb sistemi pozuntusu kimi qiymətləndirilən bu hallar hiperaktivlik simptomlarının daha kəskin olmasına səbəb olur. Beyin strukturlarındakı dəyişikliklər uşaq inkişafı, əqli və emosional sağlamlıq üçün əhəmiyyətli rol oynayır. Məlum olub ki, sinir sistemi problemləri ilə qarşılaşan uşaqlar daha çox təlim və davranış problemləri yaşayırlar. Bu hallarda məktəbəqədər inkişaf problemləri, təhsil və psixologiya baxımından çətinliklər yaranır. Beyin kimyasının pozulması uşaqda konsentrasiya problemləri və sosial inkişaf çətinlikləri yaradır. Uşaq və yeniyetmə inkişafı mərhələsində bu səbəblər daha da önəm qazanır və psixoloji reabilitasiya tələb oluna bilər. Psixoterapiya (psixoloji dəstək və söhbət terapiyası) və davranış terapiyası (davranışların dəyişdirilməsi üçün tətbiq edilən psixoloji yanaşma) kimi tibbi müalicə üsulları məhz bu neyrokimyəvi pozuntulara qarşı yönəldilir. Hiperaktivlik üçün vitaminlər və pedoqoji dəstək bu uşaqlar üçün əlavə müalicə vasitəsi ola bilər. Beyin strukturu ilə bağlı fərqliliklər ADHD (Diqqət əskikliyi hiperaktivlik pozuntusu) diaqnozu alan uşaqlarda xüsusilə aydın görünür.
Hamiləlik dövrünə bağlı risklər
Hiperaktivlik bəzən hamiləlik dövründə və doğuş zamanı yaranan problemlərlə əlaqələndirilir. Hiperaktivlik səbəbləri arasında hamiləlikdə spirt və siqaret istifadəsi mühüm yer tutur. Kimyəvi maddələrə məruz qalma, zəhərli maddələrlə təmas və hormon pozuntuları da hiperaktiv uşaqlar üçün risk yaradır. Doğuş zamanı oksigen çatışmazlığı və erkən doğuş halları da ușaq hiperaktivlik diaqnozu qoyulanlarda tez-tez rast gəlinir. Uşaq psixologiyası baxımından, erkən doğumlu uşaqlar sonrakı dövrlərdə emosional və davranış pozuntuları göstərə bilərlər. Valideyn dəstəyi olmayan mühitdə isə bu problemlər daha kəskin inkişaf edir. Doğuşla bağlı risk faktoru olan uşaqlara psixoloji diaqnostika və psixi sağlamlıq problemləri üçün erkən müdaxilə vacibdir. Pedoqoji psixologiya və məktəbəqədər inkişaf problemləri ilə məşğul olan mütəxəssislər bu amilləri nəzərə almalıdır.
Ətraf mühit və sosial-emosional təsirlər
Hiperaktivlik yalnız bioloji deyil, həm də sosial psixologiya və ətraf mühit faktorları ilə əlaqədardır. Valideyn dəstəyi çatışmayan, ailədaxili münaqişələrlə dolu mühitdə böyüyən uşaqlarda hiperaktivlik simptomları daha tez-tez müşahidə edilir. Uşaqlarda diqqət problemləri, impulsiv davranışlar və emosional stabillik pozuntusu əsasən ailə mühitinin təsiri ilə güclənir. Ailə və uşaq münasibətləri sağlam olmadıqda, uşaq sosial adaptasiya problemləri yaşaya bilir. Təlim və davranış mexanizmləri də ailə mühitindən asılı olaraq inkişaf edir. Dərmansız hiperaktivlik müalicəsi axtaran ailələr üçün məşq terapiyası, sosial dəstək və terapiya proqramları məsləhət görülür. Əqli və emosional sağlamlıq üçün ailənin rolu əvəzsizdir. Təhsil və psixologiya baxımından, məktəb sistemi də uşaqda hiperaktiv davranışların idarəsində böyük rol oynayır. Təhsil sistemi və hiperaktivlik arasında balans qurmaq üçün pedoqoji dəstək şərtdir.
Doğuşdan sonra bioloji və inkişaf problemləri
Hiperaktivlik bəzən doğuşdan sonra yaranan bioloji və inkişaf problemləri ilə əlaqələndirilir. Doğuş zamanı və doğuşdan sonra beyin və sinir sistemi problemləri yaşayan uşaqlarda hiperaktivlik simptomları daha tez-tez rast gəlinir. Xüsusilə beyin zədələnmələri, oksigen çatışmazlığı və beyin inkişafında ləngimələr sonradan diqqət əskikliyi və davranış pozuntusu ilə müşayiət oluna bilər. Bu kimi əqli inkişaf problemləri yaşayan uşaqlar üçün hiperaktivlik testi erkən yaşlardan tətbiq edilməlidir. Doğuşdan sonrakı dövrdə müşahidə edilən sinir sistemi pozuntusu uşaqda həm impulsiv davranışlar, həm də konsentrasiya problemləri yarada bilər. Belə uşaqlarda məktəb uğursuzluğu və hiperaktivlik halları da daha sıx görünür və onlar üçün xüsusi pedoqoji dəstək vacib olur. Psixiatrik diaqnozlar alan və uşaq psixiatriyası tərəfindən izlənilən uşaqlarda psixoloji reabilitasiya və psixoterapiya vacib müalicə yanaşmalarıdır. Psixoloji sağlamlıq və əqli və emosional sağlamlıq baxımından bu uşaqların həm ailə, həm də təhsil sistemi tərəfindən düzgün dəstəklənməsi şərtdir. Bütün bu səbəblər hiperaktivlik müalicəsi zamanı kompleks yanaşmanın vacibliyini göstərir və dərmansız hiperaktivlik müalicəsi yollarını da düşünmək lazımdır.
Zəhərli maddələrə məruz qalma
Hiperaktivlik bir çox neyropsixoloji səbəblər və ətraf mühit faktorlarının təsiri ilə ortaya çıxır və bu səbəblər arasında zəhərli maddələrə məruz qalma mühüm yer tutur. Ətraf mühitdəki qurğuşun, pestisidlər, sənaye tullantıları və digər toksik maddələr əsəb sistemi pozuntusu və sinir sistemi problemləri yarada bilər ki, bu da hiperaktivlik simptomları ilə nəticələnir. Belə hallarda aparılan hiperaktivlik testi və psixoloji diaqnostika nəticəsində uşaqlarda ADHD (Diqqət əskikliyi hiperaktivlik pozuntusu) diaqnozu daha tez-tez qoyulur. Tədqiqatlar göstərir ki, toksik maddələrə məruz qalan hiperaktiv uşaqlar daha çox sosial adaptasiya problemləri, məktəb uğursuzluğu və hiperaktivlik kimi çətinliklərlə qarşılaşırlar. Bu uşaqlarda psixoloji sağlamlıq və əqli inkişaf problemləri də müşahidə oluna bilər ki, bu da həm uğurlu təhsil və psixologiya, həm də psixoloji reabilitasiya prosesini çətinləşdirir. Uşaq psixologiyası və ușaq və yeniyetmə inkişafı baxımından bu cür hallarda valideyn dəstəyi, pedoqoji dəstək, sosial dəstək və terapiya vacib rol oynayır. Dərmansız hiperaktivlik müalicəsi yolları araşdırılarkən, hiperaktivlik üçün vitaminlər və məşq terapiyası da tamamlayıcı rol oynaya bilər.
Hiperaktivliyin əlamətləri hansılardır?
Hiperaktivlik müxtəlif yaş qruplarında fərqli formada özünü göstərən, diqqət əskikliyi, impulsiv davranışlar və hərəkətlilik ilə xarakterizə olunan bir pozuntudur. Əlamətlər xüsusilə məktəb yaşlı uşaqlar və yetkinlər üçün gündəlik həyatda ciddi çətinliklər yaradır. Bəzən bu simptomlar adi uşaq davranışları ilə qarışdırılsa da, hiperaktivlik simptomları daha davamlı və həyatın müxtəlif sahələrinə təsir edən davranışlar olur. Bu yazıda hiperaktivlik səbəbləri ilə bağlı ortaya çıxan əsas əlamətləri sadalayırıq.
Hiperaktivliyin əsas əlamətləri bunlardır:
- Diqqəti toplamaqda çətinlik
- Əşyaların itirilməsi və unutqanlıq
- Tapşırıqları tamamlaya bilməmək
- Otura bilməmək və daim hərəkətdə olmaq
- Uyğun olmayan zamanlarda qaçmaq və dırmaşmaq
- Sakit fəaliyyətlərdə iştirak edə bilməmək
- Həddindən artıq danışmaq və mövzu dəyişmək
- Başqalarının sözünü kəsmək və növbə gözləməmək
- Tapşırıq və fəaliyyətlərdən qaçmaq
- Səbirsizlik və impulsiv qərarlar
Hiperaktivlik diaqnozu necə qoyulur?
Hiperaktivlik diaqnozu sadəcə davranış müşahidələrinə əsaslanmır; bu, geniş və peşəkar psixoloji, tibbi və sosial qiymətləndirmə prosesidir. Bu diaqnozun məqsədi uşağın gündəlik funksiyalarını təsir edən hiperaktivlik simptomları, diqqət əskikliyi və impulsiv davranışlar kimi əlamətləri obyektiv şəkildə müəyyənləşdirməkdir. Diaqnoz qoyulması üçün valideynlər, müəllimlər və mütəxəssislərdən alınan məlumatlar bir araya gətirilir və DSM-5 və ya ICD-11 kimi beynəlxalq diaqnostik meyarlara əsaslanır. Gəlin bu prosesi mərhələlərlə nəzərdən keçirək:
- Tibbi anamnez və ilkin müşahidələr
- Davranışın qiymətləndirilməsi
- Psixoloji və klinik testlər
- Fiziki müayinə və digər sağlamlıq faktorları
- Diaqnostik meyarlara əsaslanma (DSM-5 və ICD-11)
Tibbi anamnez və ilkin müşahidələr
Hiperaktivlik diaqnozunun qoyulması üçün ilk mərhələ geniş və detallı tibbi anamnez toplanmasıdır. Bu mərhələdə uşağın doğum tarixindən etibarən ușaq inkişafı, sağlamlıq vəziyyəti və ailə strukturu araşdırılır. Mütəxəssislər uşağın keçirdiyi xəstəlikləri, psixoloji durumlarını və genetik tarixi sorğulamaqla genetik hiperaktivlik ehtimalını dəyərləndirirlər. Hiperaktivlik səbəbləri arasında ailə tarixçəsi vacib yer tutur. Əgər valideynlərdə və ya bacı-qardaşlarda ADHD (Diqqət əskikliyi hiperaktivlik pozuntusu) diaqnozu varsa, uşaq da risk qrupuna daxil olur. Bu mərhələdə ailə və uşaq münasibətləri, gündəlik həyat tərzi və valideyn dəstəyi də önəmlidir. Uşağın əvvəlki təlim nəticələri, davranış qeydləri nəzərdən keçirilir. Burada həmçinin uşağın emosional sağlamlığı, sosial çevrədəki rolu və sosial psixologiya baxımından təsirləri də qiymətləndirilir. Psixiatrik diaqnozlar üçün risk faktorlarının erkən aşkar olunması psixoloji reabilitasiya üçün də önəm daşıyır. Bu mərhələdə toplanan məlumatlar psixoloji diaqnostika prosesinə əsas hazırlıq yaradır. Əldə edilən məlumatlar uşağın hiperaktivlik testi mərhələsində obyektiv dəyərləndirilməsinə kömək edir.
Davranışın qiymətləndirilməsi
Hiperaktivlik olan uşaqlarda davranışların hərtərəfli müşahidəsi diaqnozun əsas hissəsidir. Bu mərhələdə uşaq evdə, məktəbdə və sosial mühitdə necə davrandığı baxımından qiymətləndirilir. Uşağın impulsiv davranışlar, konsentrasiya problemləri və diqqət əskikliyi səviyyəsi müşahidə edilir. Uşaq psixiatriyası və ușaq psixologiyası üzrə mütəxəssislər uşağın emosional reaksiya və davranış modellərini təhlil edirlər. Xüsusilə məktəb uğursuzluğu və hiperaktivlik əlaqəsi bu mərhələdə daha aydın üzə çıxır. Davranışların ardıcıllığı, diqqətin yayılması və özünü tənzimləmə bacarığı təlim və davranış səviyyəsində nəzərə alınır. Bu qiymətləndirmə uşağın əqli və emosional sağlamlıq vəziyyətini anlamaq üçün də vacibdir. Eyni zamanda sosial adaptasiya problemləri və sosial inkişaf çətinlikləri də qeyd olunur. Bu mərhələ həm də psixoloji pozuntular və sinir sistemi problemləri üçün ilkin təhlil funksiyasını yerinə yetirir. Uşağın gündəlik rejimi, sosial çevrədəki davranış tərzi pedoqoji psixologiya, təhsil və psixologiya baxımından qiymətləndirilir. Nəticələr hiperaktiv uşaqlar üçün fərdi hiperaktivlik müalicəsi planı hazırlamaq üçün əsas verir.
Psixoloji və klinik testlər
Hiperaktivlik diaqnozunun dəqiqləşməsi üçün psixoloji testlər və kliniki qiymətləndirmə əsas rol oynayır. Uşağa tətbiq olunan hiperaktivlik testi, diqqət və yaddaş testləri onun idrak, emosional və davranış qabiliyyətlərini ölçür. Bu testlər vasitəsilə diqqət əskikliyi, impulsiv davranışlar, konsentrasiya problemləri kimi hiperaktivlik simptomları aydın şəkildə müəyyən edilir. Uşaq və yeniyetmə psixiatriyası üzrə mütəxəssislər test nəticələrini psixoloji diaqnostika ilə birləşdirərək diaqnoza qərar verirlər. Bu mərhələdə uşağın əqli inkişaf problemləri və psixi sağlamlıq problemləri də istisna edilə və ya təsdiq oluna bilər. Test nəticələri uşağın psixoloji sağlamlıq vəziyyətini, sosial inkişaf çətinliklərini və emosional reaksiyalarını da qiymətləndirməyə imkan verir. Psixoterapiya və davranış terapiyası kimi tibbi müalicə üsulları bu nəticələr əsasında formalaşdırılır. Uşağın idrak bacarıqları və məktəbəqədər inkişaf problemləri də bu mərhələdə dəyərləndirilir. Testlərdən əldə olunan məlumat pedoqoji dəstək, valideyn dəstəyi və məşq terapiyası kimi alternativ yanaşmaların planlaşdırılmasına da kömək edir. Bu mərhələ həmçinin dərmansız hiperaktivlik müalicəsi yolları üçün vacib istiqamətləri göstərir. Nəticələrə əsaslanaraq ușaq hiperaktivlik diaqnozu rəsmi şəkildə formalaşdırılır.
Fiziki müayinə və digər sağlamlıq faktorları
Hiperaktivlik bəzən digər tibbi və nevroloji vəziyyətlərdən qaynaqlana bilər və bu səbəbdən fiziki müayinə vacib mərhələdir. Həkimlər uşağın ümumi sağlamlıq vəziyyətini yoxlayır, xüsusilə tiroid pozuntuları və sinir sistemi problemləri diqqətlə araşdırılır. Bu müayinə hiperaktivlik səbəbləri arasında ola biləcək fiziki faktorları istisna etmək və ya aşkar etmək məqsədi daşıyır. Əgər digər psixoloji pozuntular və ya somatik xəstəliklər müəyyən edilərsə, onlar müalicə planına daxil edilir. Uşaqda əqli inkişaf problemləri, inkişaf ləngimələri və ya ușaqlarda diqqət problemləri varsa, bu da qiymətləndirməyə daxil edilir. Təhsil və psixologiya çərçivəsində bu cür tibbi faktorlar təlim və davranış səviyyəsinə təsir edə bilər. Eyni zamanda psixiatrik diaqnozlar üçün fiziki əsasların olub-olmaması da bu mərhələdə qiymətləndirilir. Müayinələr uşağın psixoloji sağlamlıq, əqli və emosional sağlamlıq vəziyyəti haqqında ümumi təsəvvür yaradır. Bu məlumatlar ușaq psixologiyası, ușaq və yeniyetmə inkişafı üçün əsas yol xəritəsi rolunu oynayır. Müayinə nəticəsində alınan dəyərləndirmələr hiperaktivlik müalicəsi mərhələsinin əsasını təşkil edir.
Diaqnostik meyarlara əsaslanma (DSM-5 və ICD-11)
Hiperaktivlik diaqnozunun rəsmi şəkildə qoyulması üçün beynəlxalq standartlar olan DSM-5 və ICD-11 meyarları əsas götürülür. Bu meyarlar hiperaktivlik simptomları ilə yanaşı diqqət əskikliyi və impulsiv davranışlar kimi əlamətlərin davamlılığını qiymətləndirir. Simptomların ən azı 6 ay ərzində müşahidə olunması, iki və ya daha çox mühitdə (ev, məktəb, ictimai yerlər) özünü göstərməsi tələb olunur. Bu meyarlar ușaq hiperaktivlik diaqnozu üçün obyektiv ölçü imkanı verir. Diaqnozun qoyulması psixoloji diaqnostika, psixoterapiya və davranış terapiyası üçün zəruri hüquqi və klinik əsas yaradır. Eyni zamanda bu meyarlar tibbi müalicə üsulları və dərmansız hiperaktivlik müalicəsi planlarının formalaşdırılmasına imkan verir. Əsəb sistemi pozuntusu, psixi sağlamlıq problemləri və digər psixoloji pozuntular istisna edildikdən sonra bu meyarlar tətbiq olunur. Uşağın sosial və təhsil həyatı – yəni təhsil sistemi və hiperaktivlik münasibəti – bu mərhələdə qiymətləndirilir. Eyni zamanda hiperaktiv uşaqlar üçün hazırlanan fərdi plan bu diaqnostik yanaşmaya əsaslanır. Uşaq psixiatriyası və pedoqoji psixologiya üzrə mütəxəssislər bu meyarlara əsaslanaraq diaqnozu təsdiqləyirlər.
Hiperaktivlik müalicə yolları
Hiperaktivlik müalicəsi kompleks və fərdi yanaşma tələb edən bir prosesdir. Bu prosesdə uşağın psixoloji sağlamlıq durumu, davranış xüsusiyyətləri və ətraf mühit faktorları nəzərə alınır. Uğurlu nəticələr əldə etmək üçün həm tibbi, həm də qeyri-tibbi (psixoloji və pedaqoji) yanaşmaların birgə tətbiqi tövsiyə olunur. Müalicə uşağın yaşına, simptomların şiddətinə və mövcud psixiatrik diaqnozlara əsasən fərdiləşdirilir.
1. Tibbi müalicə üsulları
Hiperaktivlik simptomlarının idarə olunmasında dərman müalicəsi bəzən zəruri olur. Bu mərhələdə əsas məqsəd diqqət əskikliyi, impulsiv davranışlar və konsentrasiya problemləri kimi əlamətləri azaltmaqdır. Uşaq psixiatriyası mütəxəssisləri tərəfindən təyin edilən dərmanlar uşağın gündəlik həyat keyfiyyətini artırmağa yönəlir. Bu dərmanlar əsasən mərkəzi sinir sisteminə təsir edərək diqqət və özünü idarəetmə funksiyalarını gücləndirir. Lakin dərmanların istifadəsi daim mütəxəssis nəzarətində aparılmalıdır. Bəzi hallarda uşağın psixoloji pozuntular və əsəb sistemi pozuntusu kimi yanaşı problemləri olduqda bu yanaşma daha vacib olur. Tibbi yanaşma eyni zamanda hiperaktivlik üçün vitaminlər və digər dəstəkləyici vasitələrlə dəstəklənə bilər. Əldə olunan klinik nəticələr dərmanların səmərəliliyini və ya ehtiyacını müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunur. Hiperaktivlik dərmanları ilə paralel olaraq mütləq psixoterapiya və davranış terapiyası da tətbiq edilməlidir. Çünki dərmanlar təkbaşına sosial inkişaf çətinlikləri və təlim və davranış problemlərini tam aradan qaldıra bilmir.
2. Psixoterapiya və davranış terapiyası
Hiperaktivlik müalicəsində psixoloji yanaşmalar əsas rol oynayır. Psixoterapiya uşağın emosional vəziyyətini, sosial bacarıqlarını və özünü idarə etmə qabiliyyətini inkişaf etdirməyə yönəlir. Bu proses zamanı uşaq həm ușaq psixologiyası, həm də sosial psixologiya baxımından dəstəklənir. Uşaqlar psixoloqla fərdi və ya qrup şəklində işləyərək hisslərini ifadə etməyi və davranışlarını tənzimləməyi öyrənirlər. Davranış terapiyası isə uşağa düzgün davranış vərdişləri qazandırmaq üçün strukturlaşdırılmış yanaşmadır. Bu üsul ilə impulsiv davranışlar azaldılır və diqqət əskikliyi ilə mübarizə gücləndirilir. Müalicə müddətində valideyn dəstəyi də vacibdir, çünki evdə tətbiq olunan davranış modelləri nəticələrin davamlılığını təmin edir. Bu terapiyalar uşağın əqli və emosional sağlamlıq durumuna uyğun olaraq fərdiləşdirilməlidir. Uşaq və yeniyetmə psixiatriyası sahəsində çalışan mütəxəssislər bu yanaşmaların effektivliyini dəfələrlə vurğulamışlar. Bu səbəbdən, psixoterapiya və davranış terapiyası bir çox hallarda dərmansız hiperaktivlik müalicəsi üçün də kifayət edir.
3. Təhsil və pedoqoji dəstək
Hiperaktivlik ilə yaşayan uşaqların təhsil həyatında uğur əldə etməsi üçün pedoqoji dəstək mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bu dəstək fərdi dərs planları, uyğunlaşdırılmış tədris strategiyaları və müəllimlərin xüsusi yanaşması ilə təmin olunur. Təhsil və psixologiya inteqrasiyası uşağın məktəbdə diqqətini saxlamağa və qaydalara əməl etməyə kömək edir. Pedoqoji psixologiya bu sahədə əsas nəzəri və praktik çərçivəni təmin edir. Müəllimlər konstruktiv davranış modelləri quraraq uşağın sinifdə uyğunlaşmasını asanlaşdırırlar. Eyni zamanda təlim və davranış texnikaları ilə uşağın aktivliyini faydalı istiqamətə yönləndirmək mümkündür. Bu yanaşma konsentrasiya problemləri yaşayan uşaqlar üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Sosial inkişaf çətinlikləri olan uşaqlar da məktəbdə daha rahat hiss edirlər. Təhsil sistemi davamlı dəstək və müşahidə ilə fərdi inkişafı izləməlidir. Bu mühitdə sosial dəstək və terapiya paralel aparıldıqda daha effektiv nəticələr əldə edilir. Beləliklə, uşaqların psixi sağlamlıq problemləri riskini azaltmaq üçün bu yanaşma ön plandadır.
4. Valideyn dəstəyi və ailə təlimi
Hiperaktivlik olan uşaqlar üçün ailənin rolu müalicə prosesinin ayrılmaz hissəsidir. Valideyn dəstəyi uşağın gündəlik həyatında sabitlik və struktur yaratmaq baxımından həlledicidir. Uşaqla ünsiyyətin gücləndirilməsi, pozitiv gücləndirmə texnikaları və konkret qaydaların qurulması ailə tərəfindən öyrənilməlidir. Valideynlər üçün keçirilən təlimlər uşaqlara necə münasibət göstərilməsini və emosional tənzimləmə texnikalarını əhatə edir. Bu yanaşma hiperaktivlik və ailə münasibətləri sahəsində müsbət nəticələrə səbəb olur. Evdə formalaşan düzgün mühit məktəbdə də uşaq üçün uyğun davranış modelini möhkəmləndirir. Ailənin reaksiyası uşağın özünü dəyərli hiss etməsinə və psixoloji sağlamlıq vəziyyətinə birbaşa təsir göstərir. Ailə və uşaq münasibətləri düzgün qurulduqda uşağın impulslarını idarə etməsi də asanlaşır. Bu dəstək həmçinin sosial adaptasiya problemləri yaşayan uşaqlar üçün mühüm tampon rolunu oynayır. Valideynlərə təlim və davranış təhlili üsulları öyrədildikdə müalicə daha sistemli şəkildə davam etdirilir. Ümumilikdə, ailənin iştirakı olmadan hiperaktivlik müalicəsi yarımçıq qala bilər.
Hiperaktivlik haqqında tez-tez verilən suallar
Hiperaktivliklə Diqqət Əskikliyi eyni şeydirmi?
Xeyr, bu iki hal bir-biri ilə əlaqəli olsa da, tam eyni deyil. Diqqət Əskikliyi olan uşaqlarda hiperaktivlik olmaya bilər, hiperaktiv uşaqlarda isə diqqət problemi fərqli dərəcədə görünə bilər.
Hiperaktivlik hansı yaş dövrlərində daha çox müşahidə olunur?
Hiperaktivlik ən çox məktəbəqədər və ibtidai sinif yaşlarında, yəni 3-10 yaş arası daha çox özünü göstərir. Yeniyetməlik dövründə bəzi simptomlar azalsa da, bəzi hallarda davam edə bilər.
Uşağımın hiperaktiv olduğunu necə anlaya bilərəm?
Əgər uşaq daim hərəkətlidir, diqqətini uzun müddət cəmləyə bilmir və tez-tez söz kəsmə, yerində otura bilməmə kimi davranışlar göstərirsə, bu hiperaktivlik əlaməti ola bilər. Ancaq dəqiq qiymətləndirmə üçün mütəxəssisə müraciət edilməlidir.
Dərmansız hiperaktivlik müalicəsi mümkündürmü?
Bəli, bəzi uşaqlar üçün psixoterapiya, davranış terapiyası, strukturlaşdırılmış təhsil mühiti və ailə dəstəyi ilə dərmansız da müsbət nəticələr əldə etmək mümkündür. Lakin bu yanaşma hər uşaq üçün uyğun olmaya bilər.
Hiperaktivlik öz-özünə keçib gedə bilərmi?
Hiperaktiv davranışlar bəzi uşaqlarda yaş artdıqca azala bilər, lakin bu hər uşaq üçün keçərli deyil. Erkən müdaxilə və dəstək olmadıqda simptomlar yeniyetməlik və yetkinlik dövrünə də keçə bilər.
Hiperaktivlik genetik ola bilərmi?
Bəli, hiperaktivliyin genetik əlaqəsi olduğu elmi tədqiqatlarla sübut edilib. Əgər ailədə bu cür hallar varsa, risk artır.
Hiperaktiv uşaq dərsə necə fokuslana bilər?
Fokuslanmanı artırmaq üçün dərs mühiti sakit, strukturlaşdırılmış və diqqəti yayındıran amillərdən uzaq olmalıdır. Kiçik hədəflərlə çalışma və tez-tez fasilə vermək də faydalı olur.
Hiperaktivlik üçün dərmanlar təhlükəlidirmi?
Doğru diaqnoz və həkim nəzarətində istifadə edilən dərmanlar ümumiyyətlə təhlükəsiz sayılır. Yan təsirlər olsa da, bu halların çoxu keçicidir və həkim nəzarəti ilə idarə olunur.
Valideyn olaraq hiperaktiv uşağa necə yanaşmalıyam?
Səbirli olmaq, aydın qaydalar qoymaq və pozitiv gücləndirmədən istifadə etmək çox vacibdir. Uşağın hər davranışına reaksiya vermək yerinə, yönləndirmək və daim dəstək göstərmək daha faydalıdır.
Uşaqlarda hiperaktivliyə qarşı nə etmək lazımdır?
Ən vacib addım erkən diaqnoz və mütəxəssisə müraciətdir. Davranış terapiyası, strukturlaşdırılmış gündəlik rejim və məktəb ilə sıx əməkdaşlıq uşağın inkişafına kömək edir.
