Hava çirkliyi son illərdə həm ətraf mühit problemləri, həm də insan sağlamlığı baxımından ciddi narahatlıq doğuran amillərdən birinə çevrilib. Hava çirkliliyi haqqında məlumat əldə etmək, onun yaratdığı fəsadları anlamaq və bu təhlükədən qorunmaq üçün maariflənmək olduqca vacibdir. Atmosfer çirkliliyi nəticəsində milyonlarla insan hər il müxtəlif xəstəliklərdən əziyyət çəkir və təəssüf ki, bu halların əksəriyyəti uzunmüddətli və geri dönməz nəticələr doğurur. Tənəffüs sistemi, ürək-damar sistemi, sinir sistemi və hətta psixoloji vəziyyət belə hava çirkliliyinin təsirləri altındadır. Ekoloji balansın pozulması və hava keyfiyyəti ilə bağlı risklər artıq təkcə elmi dairələrin deyil, cəmiyyətin bütün təbəqələrinin gündəmini zəbt edib.
Aşağıda, hava çirkliliyinin insanlara beş əsas zərəri barədə geniş məlumat təqdim olunur:
1. Tənəffüs yollarına və ağciyərlərə zərər
1. Tənəffüs yollarına və ağciyərlərə zərərHava çirkliyi tənəffüs yollarına birbaşa təsir edərək ciddi sağlamlıq problemlərinə yol aça bilər. Toz və qaz hissəcikləri, xüsusilə PM2.5 və PM10 adlı mikroskopik elementlər ağciyər toxumasına nüfuz edərək iltihab yaradır. Hava çirkliliyinin təsirləri arasında ən çox rast gəlinən hallardan biri xroniki bronxit və hava çirkliliyi əlaqəsidir. Tədqiqatlar göstərir ki, hava çirkliliyi nəfəs yollarına təsiri nəticəsində astma halları artmaqdadır. Avtomobil qazları, sənaye tullantıları və azot oksidləri təsiri tənəffüs sistemində pozğunluqlara səbəb olur. Hava çirkliliyi ağciyər xəstəlikləri riskini artırmaqla yanaşı, KOAH (xroniki obstruktiv ağciyər xəstəliyi) və kəskin tənəffüs çatışmazlığı ilə də nəticələnə bilər. Atmosfer çirkliliyi ilə gündəlik təmasda olmaq uzunmüddətli zərər yaradır. Hava keyfiyyəti aşağı olan bölgələrdə yaşayan insanlar daha çox risk altındadır. Şəhər havasının çirklənməsi, xüsusilə Bakı şəhərində hava çirkliliyi bu problemləri daha da dərinləşdirir. Qapalı məkanlarda hava çirkliliyi belə nəfəs yollarına mənfi təsir göstərir. Ətraf mühit problemləri ilə yanaşı, bu hal həm də iqtisadi itkilərə səbəb olur. Ekoloji balansın pozulması nəticəsində tənəffüs sisteminə düşən yük daha da artır. Ekoloji təhlükə kimi qiymətləndirilən bu problemə qarşı hava çirkliliyindən qorunma yolları tətbiq olunmalıdır. Ətraf mühitin qorunması üçün bu risklərə qarşı cəmiyyət maarifləndirilməlidir. Ekoloji maarifləndirmə isə bu istiqamətdə əsas addımlardan biridir.
2. Ürək-damar xəstəlikləri riski
Hava çirklənməsi yalnız tənəffüs sisteminə deyil, həm də ürək-damar sağlamlığına zərər vurur. Son illərdə aparılan elmi araşdırmalar hava çirkliliyi ürək xəstəlikləri arasında sıx əlaqə olduğunu göstərir. Toz və qaz hissəcikləri qan dövranına daxil olaraq damar divarlarında iltihaba səbəb olur. Bu isə damarların elastikliyini azaldır və infarkt riskini artırır. Atmosfer çirkliliyi xüsusilə yaşlı insanlarda və ürək problemi olanlarda daha ağır nəticələrə səbəb ola bilər. Hava çirkliliyi ilə bağlı risklər arasında yüksək təzyiq, damar tutulmaları və qan dövranı pozğunluqları ön sıradadır. Yol nəqliyyatı və hava çirkliliyi bu cür halları artıran əsas faktorlardandır. Şəhər və kənd arasında hava fərqi də ürək xəstəliklərinin bölgələrə görə yayılmasında rol oynayır. Ətraf mühit problemləri ilə birlikdə bu hal cəmiyyətin ümumi sağlamlıq səviyyəsini aşağı salır. Ekoloji balansın pozulması ilə bağlı stress faktoru da ürək ritminə təsir edir. Hava çirkliliyi və stress arasında əlaqə elmi şəkildə sübut olunub. Ekoloji maarifləndirmə yolu ilə bu risklər barədə geniş məlumat yayılmalıdır. Azərbaycan hava çirkliliyi statistikası da göstərir ki, iri şəhərlərdə ürək xəstəlikləri artmaqdadır. Hava çirkliliyi haqqında məlumat əhalinin özünü qoruması üçün vacibdir. Beləliklə, hava çirkliliyi ilə mübarizə bu riskləri azaltmağın yeganə yoludur.
3. Xərçəng riski (xüsusilə ağciyər xərçəngi)
Hava çirkliliyi bir çox hallarda ağciyər xərçəngi və digər xərçəng növləri ilə əlaqələndirilir. Beynəlxalq Xərçəng Araşdırmaları Agentliyi (IARC) havada olan çirkləndiriciləri sübut olunmuş kanserogenlər kimi tanıyır. PM2.5 nədir sualına cavab verərkən, onun hüceyrə mutasiyalarına səbəb olduğunu vurğulamaq vacibdir. Bu hissəciklər tənəffüs sistemi vasitəsilə birbaşa ağciyərlərə çatır. Hava çirkliliyi ağciyər xəstəlikləri yaratmaqla yanaşı, hüceyrə səviyyəsində genetik zədələnməyə yol açır. Sənaye tullantıları və avtomobil qazları xərçəng riskini artıran əsas mənbələrdir. Smog effekti, yəni sıx toz və qaz qatının şəhərlər üzərində toplanması, bu riski daha da yüksəldir. Hava çirkliliyi və sağlamlıq mövzusunda yayımlanan tədqiqatlar bu əlaqənin qəti olduğunu göstərir. Hava çirkliliyi səbəbindən ölüm hallarının mühüm bir hissəsi xərçənglə bağlıdır. Şəhər havasının çirklənməsi və qış aylarında smog problemi bu riski pik həddə çatdırır. Ətraf mühitin qorunması və hava çirkliliyinə səbəb olan fabriklərə nəzarət bu sahədə əsas addımdır. Ekoloji problemlər və ekoloji təhlükə xərçəng riskinin artmasında mühüm rol oynayır. Hava çirkliliyindən qorunma yolları tətbiq olunmadıqda, bu xəstəliklərin qarşısını almaq mümkün olmur. Hava monitorinqi tətbiqləri vasitəsilə risk səviyyəsini izləmək mümkündür.
4. Uşaqlarda və yaşlılarda sağlamlıq problemləri
Hava çirkliyi yaşa görə fərqli təsirlər göstərir və xüsusilə uşaqlara və yaşlılara zərəri daha ciddidir. Uşaqlarda inkişaf dövründə olan tənəffüs və sinir sistemləri bu təsirlərə qarşı daha həssasdır. Hava çirkliliyi uşaqlara zərəri arasında fiziki inkişaf ləngimələri, astma və allergik reaksiyalar yer alır. Hava çirkliliyi və allergiya hal-hazırda məktəb yaşlı uşaqlarda geniş yayılıb. Eyni zamanda yaşlı insanlar zəifləmiş immun sistem səbəbilə bu çirklənmədən daha çox əziyyət çəkirlər. Ekoloji balansın pozulması və atmosfer çirkliliyi bu yaş qruplarında riskləri daha da artırır. Ətraf mühit problemləri uşaqlarda öyrənmə çətinlikləri və davranış pozğunluqları ilə də əlaqələndirilir. Hava keyfiyyəti aşağı olan ərazilərdə yaşayan yaşlı insanlar üçün erkən ölüm riski artır. Açıq havada təhlükə və qapalı məkanlarda hava çirkliliyi hər iki yaş qrupu üçün təhlükə mənbəyidir. Yayda hava çirkliliyi artımı ilə birlikdə günvurma və nəfəs problemləri daha da şiddətlənir. Hava çirkliliyi haqqında məlumat cəmiyyətin bu məsələyə daha həssas yanaşmasına səbəb ola bilər. Nəticədə, hava çirkliliyi ilə mübarizə bu həssas qrupları qorumağın əsas yoludur.
5. Sinir sistemi və psixoloji təsirlər
Hava çirkliliyi təkcə fiziki sağlamlığa deyil, həm də sinir sistemi və psixoloji vəziyyətə ciddi təsir göstərir. Elmi araşdırmalar göstərir ki, hava çirkliliyinə uzunmüddətli məruz qalmaq depressiya, stress və yaddaş pozğunluğu kimi hallara səbəb ola bilər. Hava çirkliliyi və stress arasındakı əlaqə xüsusilə şəhər mühitində yaşayan insanlar üçün aktuallaşıb. Tənəffüs sistemi və ətraf mühit faktoru ilə birlikdə beyində iltihabi proseslər yarana bilər. Bu isə emosional tarazlığın pozulmasına gətirib çıxarır. Azot oksidləri təsiri və smog effekti sinir sistemi üzərində oksidativ stress yaradır. Hava çirkliliyi gözlərə təsir və baş ağrısı kimi ilkin simptomlarla başlayır. Ekoloji balansın pozulması ilə birlikdə bu təsirlər daha geniş miqyas alır. Hava çirkliliyinin uzunmüddətli təsirləri sinir sisteminə aid nevroloji xəstəliklərə yol aça bilər. Ekoloji maarifləndirmə insanları bu risklərə qarşı diqqətli olmağa təşviq etməlidir. Qış aylarında smog problemi ilə birlikdə bu risklər daha da yüksəlir. Ətraf mühitin qorunması bu cür sağlamlıq pozuntularının qarşısını almaqda əsas rol oynayır. Hava çirkliliyindən qorunma yolları həm fiziki, həm də psixoloji sağlamlıq üçün zəruridir. Hava monitorinqi tətbiqləri gündəlik hava vəziyyəti haqqında xəbərdar olmağa imkan verir.
Nəticə olaraq, hava çirkliliyi təkcə ətraf mühit üçün deyil, insan orqanizmi üçün də ciddi təhlükə mənbəyidir. Bu problemin hava çirkliliyinin təsirləri ilə bağlı apardığımız təhlillər göstərir ki, tənəffüs yolları xəstəlikləri, ürək-damar sistemi pozğunluqları, xərçəng riski, psixoloji və sinir sistemi təsirləri, eləcə də uşaqlarda və yaşlılarda sağlamlıq problemləri getdikcə daha geniş yayılmaqdadır. Əhalinin maarifləndirilməsi, hava çirkliliyi haqqında məlumatların yayılması və hava çirkliliyindən qorunma yolları barədə düzgün informasiya ilə bu riski azaltmaq mümkündür. Həm fərdi, həm də ictimai səviyyədə hava çirkliliyi ilə mübarizə tədbirlərinin gücləndirilməsi vacibdir. Beləliklə, bu məsələyə biganə qalmaq, həm bu günü, həm də gələcək nəsilləri təhlükə altında qoyur.
